تحقیق حقوق كودك در قرآن و سنت

مقدمه:

مثنوي معنوي، دفتر سوم

پروردگارا سپاس و ستايش ترا است كه با قلم قدرت، جامعه بشري را به زيور علم و دانش آراستي و انسانيت را در زير لواي فرهنگ و معارف، تعالي بخشيدي.

درود بي پايان و تحيّات پيوسته بر رسول و فرستاده گرامي تو حضرت محمد بن عبدا… (ص) و خاندان ارجمندش كه سراسر عمر، مساعي خود را جهت تعليم و ارشاد جوامع بشري- بدون هيچ وقفه- مصروف داشتند و آني از روشنگري و ايجاد بينش ديني باز نماندند.

بي ترديد خلقت همة موجودات جهان آفرينش، بر مبناي تغيير و تحول نهاده[1] شده است. انسان نيز در تمام دوران زندگي خود، دستخوش تغييرات مداوم است.

نطفه         جنين       نوزاد        كودك        نوجوان        جوان بزرگسال و پير، كه هر يك از اين مراحل متأثر از مرحلة قبل و مؤثر در مرحله بعد است. در كلام الهي بر اين مطلب اشاره شده است.[2] انسان بيشتر عادات زندگي خود را در دوران كودكي كسب مي كند و تقريباً در اين مرحله كه كيفيت سازگاري با محيط را فرا مي گيرد تا آنجا كه تمام مكاتب روان شناسي در اين باره توافق دارند كه دوران شير خوارگي و كودكي، در تعيين و شكل دادن رفتار و رشد، منش آينده داراي اهميت فوق العاده اي است.

توجه به كودك و عالم كودكي، آن چنان در قرن معاصر فزوني يافته است كه برخي از مربيان بزرگ پيشگويي كرده اند كه اين قرن «قرن كودك» خواهد بود.

نيمه دوم قرن بيستم را مي توان «عصر كودكان» ناميد تقريباً در سراسر جهان به ويژه در كشورهايي كه به توسعه اجتماعي و اقتصادي مطلوبي دست يافته اند، بخش مهمي از منابع مادّي و معنوي، صرف توجه به مسائل كودكان و حمايت رواني، جسمي آنها مي شود.

علم روان شناسي ثابت كرده است كه نوزاد به محض تولد- و حتي پيش از آن- شديداً تحت تأثير محيط پرورشي خود قرار مي گيرد و از خلال فرايند جامعه پذيري نه تنها ارزش هاي رايج را فراگرفته و به گونه اي با آنها انطباق مي يابد بلكه شديداً از هر گونه اختلال و نارسايي محيطي كه چه بسا در بزرگسالان نفوذ چنداني ندارد متأثر مي شود، در همان حال، كودك به دليل ناتواني جسمي و نياز به پشتيباني رواني، در موقعيتي نيست كه بتواند مزايايي را كه جامعه براي او در نظر گرفته است بشناسد .

از آن جا كه فرزندان، در دوران زندگي خود مراحل مختلفي را طي مي كند و در هر مرحله نيازهاي متفاوت و ويژه اي دارند، با آشنايي اين مراحل و برخورداري از مهارتهاي لازم مي توان حقوق واقعي فرزندان را تضمين نمود.

بيان مسأله :

اسلام دين چند بعدي و همه جانبه است و حقوق متقابل در آن رعايت شده است و لذا هر گونه كه والدين داراي حقوقي بر فرزندان هستند فرزندان نيز حقوقي بر گردن والدين دارند.

دين مقدس اسلام در هزار و چهار صد سال پيش با بيان حقوق كودكان و شيوه هاي تربيتي آنان، گام اساسي برداشته و رهنمودهايي ارايه نموده كه مي تواند منشور حقوق جهانيان باشد.

اولين رهنمودهاي دين مقدس اسلام به دوران جنيني كودك بر مي گردد زيرا سرنوشت هر انساني به سالهاي قبل از تولد او و شرايط محيطي و تربيتي والدين بستگي دارد.

بعد از ولادت كودك حقوقي نيز به او تعلق مي گيرد كه دستورات ديني در اين مورد چنين است.

1- خواندن اذان و اقامه در گوش كودك     2- نامگذاري به نام هاي نيكو و زيبا    3- تغذيه و بهداشت. كه بهترين غذا را براي كودك كه حق طبيعي و شرعي اوست شير مادر معرفي مي كند.

و به اين ترتيب اسلام براي تك تك مراحل زندگي كودك حقوق خاص خودش را معرفي كرده و خواهان رعايت آنها از جانب پدر و مادر مي باشد.

اهميت مسأله :

حقوق افراد انساني اعم از كودك و بزرگسال مدتهاست مورد توجه مجامع حقوقي قرار گرفته و صدور اعلاميه هاي حقوقي بر ضرورت آن تاكيد مي كند. اما حقوق ويژه كودك در نيمه قرن بيستم به تصوير رسيد و در برنامه ريزيهاي ممالك مختلف جهان گنجانده شد و اهميت اين مسأله در دين مقدس اسلام آنچنان است كه در هزار و چهارصد سال پيش با بيان حقوق كودكان و شيوه هاي تربيتي آنان گام اساسي برداشته است كه مي تواند منشور حقوقي جهانيان باشد.

سؤال اصلي تحقيق :

شريعت اسلام چه حقوقي را براي كودك معين نموده اند؟

سؤالات فرعي تحقيق :

• مراحل زندگي كودك را در چند مرحله مي توان بررسي كرد؟
• قوانين مدني چه حقوقي را براي فرزند پيش بيني نموده است؟
• كودك در آيات و روايات از چه حقوقي برخوردار است؟

فرضيه اصلي:

شريعت اسلام حقوق كودك را همچون حقوق ساير اقشار جامعه معين نموده است.

فرضيه فرعي :

• زندگي كودك مجموعاً مشتمل بر مراحل نطفه جنين      نوزاد      كودك مي باشد به عبارتي ديگر شروع و پايان كودكي.
• حقوق كودك به تفصيل در قوانين مدني مطرح شده است.
• آيات و روايات، حقوق كودك را مفصل تشريح نموده اند.

پيشينه تحقيق :

در تدوين اين رساله تا آنجا كه حوصله و فرصت اجازه مي داد سعي شده است مطالب موردنياز و اساسي به طور صحيح و جامع جمع آوري شود، و از طرفي به علت گستردگي و پراكندگي موضوعات و عناوين اختيار شده در قالب موضوعات حقوقي فرزندان بنا بر تفحّص و تتبّعي كه در لابه لاي متون گوناگون انجام داده ام، به چنين موضوع مدوّن با جامعيت فصول موردنياز برخورد نكرده ام. آنچه كه بيشتر در كتب فقهي و ديگر كتابها مشهود است، احكام اولاد در مدخل كتاب نكاح است كه دربرگيرندة بعض از احكام فرزند مي باشد از جمله، دوران حمل، تولد و احكام ولادت، حضانت، الحاق ولد و آداب رضاع، و اين مباحث را مي توان در كتب : اللمعه (شهيد اول)، الروضه (شهيد ثاني)، الشرايع (محقق حلّي)، القواعد (علامه حلي)، تبصره المتعلمين (علامه حلي)، عروة الوثقي (سيد محمد كاظم يزدي)، تحرير الوسيله (امام ره) و … يافت.

و يا احياناً بعضي ديگر از موضوعات حقوقي و احكام اولاد به صورت ابواب جداگانه در كتب ديگر از جمله: عزل ، نسب ، رضاع، نفقه و ولايت و … كه هر يك خود در ابواب جداگانه و هر يك بحث مستقلي را مي طلبد و حتي مي توان در پيرامون آن به صورت يك تحقيق گسترده نظر كرد.

آنچه پژوهندگان فارسي زبان در اين خصوص مطرح كرده اند اجمالاً مهمترين آنها عبارتند از:

حقوق طفل از ديدگاه اسلام و اعلاميه حقوق بشر (احمد بهشتي) ، خانواده و تربيت كودك (علي قائمي اميري)، حقوق كودك (شيرين عبادي)، حقوق مدني، خانواده، اولاد (ناصر كاتوزيان) كه بيشتر جنبه حقوقي دارد، نام برد و ساير كتب نگارش شده در اين باره، بيشتر جنبة تربيتي دارد كه در اين زمينه تأليفات زيادي را مي توان برشمرد، از جمله مي توان به كتاب تربيت كودك (محمد عطاران) و كودك از نظر وراثت و تربيت (محمد تقي فلسفي) و با فرزند خود چگونه رفتار كنيم (محمدرضا شرفي)، اشاره كرده لذا، ضرورت طرح چنين موضوعي با استناد به لسان آيات و روايات و ادلة عقليه و علمي در خور اهتمام است.

روش تحقيق:

اين تحقيق از طريق مطالعات كتابخانه اي صورت گرفته است به اين صورت كه پس از مطالعه هر كدام از كتب در صورت محدود بودن تمام آن نوشته شده و اگر مطلب طولاني بوده است با تلخيص يادداشت شده، بدينسان فيشها ابتدا جمع آوري شده، سپس با دسته بندي آنها هر كدام از مطالب در فصل مربوط خود گنجانده شده است.

همچنين بايد به خوانندگان ارجمند يادآور گردم كه براي دستيابي به مطالب ارائه شده، ابتدا در- حد نياز- به تعريف معني لغوي پرداخته، سپس با استمداد از قرآن كريم و استشهاد بيان مفسران در تفاسير، و با استفاده از احاديث از متون حديث به استخراج آراء فقهي و حقوقي با اشاره به نكات علمي و مضامين مورد نياز پرداخته – با وجود اين كه اهل قلم نيستم- يك گام بسيار كوچك در اين راه دشوار برداشته ام و اميدوارم كه اهل قلم و ارباب تحقيق بر حقير ببخشايند.

محدوديت ها و مشكلات تحقيق

همانطور كه بر اهل قلم و ارباب تحقيق، پوشيده نيست، براي دستيابي در امر تحقيق و پژوهش، در وهلة اول، به عنوان اولين قدم، نياز به متون و كتب دست اول مي باشد كه بايد فرد محقق يا خود آن را در اختيار داشته باشد و يا در كتابخانه موجود باشد، كه در حالت اول به علل مختلف يا تجديد چاپ نمي شوند و يا اين كه در بازار كتاب يافت نمي شوند و يا از قيمت بالايي برخوردار است. در حالت دوم اكثر نقاط كشور، از داشتن كتابخانه هاي غني و عظيم محرومند، و حقير با هر دو حالت روبرو بوده اما مع الوصف با جديت تمام و در حد توان، كتب موردنياز را از سوي علم دوستان به عاريت گرفته و آنها را بررسي نموده ام، و هر چند با داشتن مشغله هاي

[1] الرحمن /55- طارق/ 6-10، زمر/ 6 ، مؤمنون/ 11-16

[2] سوره فاطر/ 11، روم/56

براي دريافت كارشناسي

فهرست مطالب

عنوان                                                        صفحه

كليات…………………………………… 1

مقدمه…………………………………… 3

بيان مسأله ……………………………… 3

اهميت مسأله …………………………….. 4

سؤال اصلي تحقيق………………………….. 4

سؤال فرعي تحقيق………………………….. 4

فرضيه اصلي ……………………………… 4

فرضيه فرعي………………………………. 4

پيشينة تحقيق…………………………….. 5

روش تحقيق……………………………….. 6

محدوديت ها و مشكلات تحقيق………………….. 6

چكيده تحقيق……………………………… 7

اعتذار …………………………………. 8

فصل اول :           ايام كودكي، اهميت انعقاد نطفه، ولادت و احكام آن

گفتار اول          مفهوم كودكي ……….. 11

مفهوم اولاد………………………… 11

مفهوم نسب…………………………. 12

گفتار دوم           ايام كودكي در حقوق اسلام… 13

شروع كودكي در حقوق اسلام…………….. 14

پايان كودكي در حقوق اسلام……………. 15

گفتار سوم          ملاك كودكي در حقوق ايران 19

شروع كودكي………………………… 19

پايان كودكي……………………….. 20

اماره رشد و اثرات مترتب آن………….. 23

گفتار چهارم       حدود سني لازم به تفكيك موارد  25

سن ازدواج…………………………. 26

سن كار……………………………. 27

سن اعمال كيفر و مجازات……………… 28

گفتار پنجم          اهميت انعقاد نطفه….. 31

نسل پاك…………………………… 32

مستحبات…………………………… 34

مكروهات…………………………… 36

گفتار ششم          1 : تولد و احكام ولادت.. 39

فرزند متعلق به كيست؟……………….. 40

حقوق اوليه فرزندان…………………. 41

2 : مراسم اسلامي در زمان ولادت………………. 43

غسل مولود…………………………. 44

اذان و اقامه………………………. 44

مراسم تحنيك……………………….. 45

تسميه…………………………….. 46

فصل دوم :                                   حقوق كودك در قانون مدني

گفتار اول          ثبت ولادت…………… 53

اشخاصيكه مكلف به اعلام ولادت هستند…….. 54

نحوة ثبت ولادت……………………… 54

ثبت ولادت اطفالي كه والدين آنها قانوناً ازدواج نكرده اند    56

گفتار دوم          نگهداري و تربيت كودك… 59

شير دادن طفل………………………. 59

آداب و احكام رضاع………………….. 62

گفتار سوم          حضانت……………. 78

تعريف حضانت……………………….. 79

تغذيه طفل…………………………. 80

حضانت هم حق و هم تكليف ابوين است…….. 81

حضانت حق مشترك والدين………………. 82

حدود حضانت در ابوين………………… 85

حضانت جد پدري……………………… 87

حضانت طفل در صورت فوت ابوين…………. 90

شروط حضانت………………………… 91

گفتار چهارم          موانع در حضانت……. 92

ضمانت اجرا در حضانت………………… 93

اعاده حق حضانت…………………….. 93

عوامل سقوط حضانت…………………… 94

وجوب رعايت حضانت…………………… 98

گفتار پنجم          نفقه از ناحيه والدين.. 100

مفهوم نفقه ……………………….. 101

نفقه از ناحيه والدين……………….. 101

نفقه فرزند از ديدگاه فقهاي اماميه……. 103

گفتار ششم          ولايت………………. 106

مفهوم ولايت ……………………….. 107

ولايت از ناحيه پدر و جد پدري…………. 107

فصل سوم :                                 حقوق كودك در آيات و روايات

گفتار اول           حقوق كودك از نگاه قرآن 111

نظر اسلام درباره فرزندان…………….. 114

محبت به فرزندان و رعايت عدالت بين آنها.. 115

حق تربيت………………………….. 116

حق و طلب فرزند…………………….. 116

تعليم احكام ديني…………………… 117

تكليف و مسئوليت والدين……………… 119

فرزندان شايسته تربيت كنيم…………… 120

در انجام وظائف پدري ……………….. 121

نكته اي در انجام وظائف پدر………….. 123

مسئوليت مادري……………………… 123

نقش معنوي مادر…………………….. 124

گفتار دوم          حقوق كودك از نگاه روايات ائمه معصومين……………………………………….. 125

حقوق كودك در هنگام خردسالي………….. 126

ابراز محبت به فرزندان و رعايت عدالت بين آنها 127

احترام به فرزند……………………. 128

حق فرزند………………………….. 129

تعليم و تربيت فرزند………………… 129

گفتار سوم         رعايت آداب و اخلاق در فرزندان 131

1 : از كودكي تا بلوغ……………………… 132

حقوق كودك…………………………. 133

پاكدامني و عفت…………………….. 143

عبادات تمريني …………………….. 145

آداب اخلاقي فرزند از راه تشويق و تنبيه… 148

مراحل تربيت……………………….. 156

مدرسه و تعليم (معلم)……………….. 160

2 : رابطه والدين با فرزندان……………….. 169

روابط رفتار با فرزندان……………… 170

تربيت صحيح فرزندان…………………. 173

حقوق فرزند از نظر امام علي (ع) و امام سجاد (ع)        175

حقوق فرزند از نظر فقهاء…………….. 176

نتيجه گيري ……………………………… 178

منابع و مآخذ…………………………….. 181

تحقیق حقوق كودك در قرآن و سنت