تحقیق مقايسة مباني فكري و سنت شعري رودكي (پدر شعر فارسي) و نيما يوشيج (پدر شعر نو فارسي)
مقدمه و پيشگفتار:
سالهاست كه نام رودكي پيوسته با عنوان «پدر شعر فارسي» و نام نيما يوشيج (علي اسفندياري) با عنوان «پدر شعر نو فارسي» همراه بوده است و گاه خواننده بدون آنكه علت واقعي اين وجه تسميه را بداند آن را به خاطر سپره و بارها ذكر نموده است.
شاعران بزرگواري كه هر كدام در اعتلاي فرهنگ و ادب غني ايراني بسيار كوشيده‌اند و تأثيرگذار بوده‌اند و هركدام تحولات بسيار عظيمي را در زمانه و عصر خويش حاصل كرده‌اند.
افراد بسياري نيز در معرفي آنان و توضيح و گزارش آثارشان گام نهاده‌اند.
در اين تحقيق كوشيده شده است تا بين مباني فكري و سنت شعري اين دو شاعر، مقايسه‌اي انجام دهم و در ضمن به علل و دلايلي كه باعث شده است از ميان خيل عظيم شاعران و گويندگان فارسي از ديرباز تاكنون اين دو را به عنوان پدران شعر فارسي برگزيده‌اند، اشاره نمايم.
به نظر محقق براي يك مقايسه‌ي اصولي و صحيح، نخست بايد به بررسي و شناخت جزئيات مطالب مورد قياس پرداخت و سپس نتيجه‌گيري نمود. البته قابل ذكر است كه اگر بخواهيم يك مقايسه‌ي نسبتاً اصولي انجام دهيم؛ بايد با توجه به آنكه تعداد ابيات بر جاي مانده از اين دو شاعر بسيار از لحاظ كميت با هم اختلاف دارند و چون تعداد ابيات بر جاي مانده از رودكي كمتر از هزار بيت است ولي در مورد نيما يوشيج اين تعداد چندين برابر مي‌باشد؛ لذا به ذكر پاره‌اي از آنها مي‌پردازيم تا بدين وسيله يك توازن تقريباً منطقي بين شمار ابيات اين دو شاعر از لحاظ ارزيابي برقرار گردد.
لازم به ذكر است كه در تذكره‌ها و كتب تاريخ ادبيات درباره‌ي شمار اشعار رودكي سخن بسيار گرفته‌اند: برخي آن را متجاوز از يك ميليون بيت مي‌دانند و برخي ديگر بر آن‌اند كه 700 هزار بيت بوده، و نيز آورده‌اند كه شعر رودكي در صد دفتر گردآوري شده بوده كه بي‌گمان اين ارقام مبالغه‌آميز است. آنچه مسلم است آن است كه رودكي پر شعر بوده و اكنون همان‌طور كه ذكر شد مقدار اندكي از سروده‌هاي او در دست است.[1]
در اين مجموعه تلاش شده است كه با بررسي و تفحص بر روي اكثر آثار و تحقيقاتي كه در باب اين دو شاعر شده است و در كنار هم قرار دادن آن مطالب به نتيجه‌اي كه مورد نظر است، دست يافته شود. در باب رودكي و نيما يوشيج تحقيقات و كتب فراواني به انجام رسيده و تأليف شده است؛ اما آنچه اكنون پس از سالها مي‌تواند انگيزه‌اي براي تأمل و تأليفي دوباره در شعر و زندگي اين دو شاعر باشد، يكي همان مقايسه‌ي مباني فكري و سنت شعري اين دو است و نيز شايد با اين روش پاره‌اي از ابهامات با اين روش از ميان برداشته شود و ديگر آن كه شايد در كنار هم قرار دادن مطالب به صورت مقايسه‌اي راه تازه‌اي را در نقد و تحليل اشعار اين دو گوينده‌ي شهير ايراني به همراه داشته باشد.
مجموعه‌ي حاضر به هر حال كوششي است براي آشنايي و باز آشنايي كه از منابعي بسيار با ارزش در اين زمينه مدد جسته است.
نخستين شناسندگان رودكي:
درباره‌ي چند تن از بزرگان ادب و سخن سرايان ايران دشواري بسيار بزرگي كه در پيش ماست اين است كه درباره‌ي نام و نسب و تاريخ در گذشت و جزييات زندگي ايشان آگاهي درست و دقيق در كتاب‌هاي رايج نيست. گويي شهرت ايشان وانتشار فوق‌العاده‌ي آثارشان چنان در ميان مردم ايران درگرفته است كه در پي اين گونه جزئيات كه درباره‌ي ايشان بسيار اهميت دارد نرفته‌اند و در حقيقت شهرتشان، زندگيشان را تحت‌الشعاع قرار داده است. چنانكه درباره‌ي فردوسي هنوز مجهولات فراوان در پيش داريم. يكي از آن گويندگان شهير رودكي است كه زندگي و آثار و افكار او پيوسته در ابهام مانده است و نخستين كسي كه بحث درباره اين مرد بزرگ را به جايي رسانده است كه برخي جزييات زندگي او را از زير پرده استتار روزگار بيرون كشيده مرحوم محمد قزويني در حواشي چهار مقاله نظامي عروضي است.[2]
[1] . ديوان شعر رودكي (حاوي همه اشعار مستند بر پايه تازه‌ترين يافته‌ها با بيت نما و نماية عام)، دكتر جعفر شعار، ص 5.
[2] . محيط زندگي و احوال و اشعار رودكي، سعيد نفيسي، ص 257.
فهرست
عنوان صفحه
مقدمه و پيشگفتار……………………….. 1
نخستين شناسندگان رودكي………………….. 4
نخستين شناسندگان نيما يوشيج……………… 7
عقايد و افكار رودكي:……………………. 9
- عقايد و افكار حكيمانه و اندرزگويي………. 9
- رقيق القلب و باهوش بودن رودكي………….. 11
- حس بي‌نيازي…………………………… 12
- نيكنامي……………………………… 12
- مذهبي بودن…………………………… 13
عقايد و افكار نيما يوشيج:……………….. 16
- مهرباني و دلسوز بودن………………….. 16
- اجتماعي و سياسي بودن نيما……………… 18
- پند و اندرزگويي………………………. 25
- پايبندي نيما به زادگاه و طبيعت و مظاهر آن.. 26
- استواري و پايبندي به عقايد…………….. 30
- اصول عقايد نيما در باب نظم و نثر……….. 30
- عقايد مذهبي نيما……………………… 31
معلومات رودكي و بازتاب آن در اشعارش………. 32
- قرآن و حديث………………………….. 36
- اشاره به داستانهاي قرآن و اساطير سامي…… 37
- بهره‌گيري از مضامين شعر عرب و اشاره به سرايندگان آنها 37
- اشاره به اساطير ايراني و داستانهاي پهلواني. 38
- اشارات علمي و فلسفي…………………… 38
معلومات نيما يوشيج و بازتاب آن در اشعار وي… 39
1- آشنايي و تسلط بر زبان فرانسه………….. 39
2- ياد‌گيري زبان عربي……………………. 39
3- تسلط بر سبك و اوزان اشعار قدما………… 40
4- آشنايي با هنر موسيقي…………………. 40
5- تدريس زبان فارسي و عربي………………. 41
6- توانايي بر نويسندگي و داستان نويسي و نمايشنامه نويسي 41
7- آشنايي با نقد ادبي…………………… 42
8- تسلط بر سبك رمانتيسم و سمبليسم………… 42
9- آشنايي نيما با فقه و اصول و حكمت………. 45
رودكي پدر شعر فارسي و علل و دلايل آن………. 46
نيما پدر شعر فارسي و علل و دلايل آن……….. 53
نكات دستوري و صنايع ادبي در اشعار رودكي ….. 60
- ويژگيهاي صرفي………………………… 61
1-1) افعال……………………………… 61
2-1) اسمها …………………………….. 62
3-1) حروف ……………………………… 63
– استعمال حروف ربط يا اضافه مركب ………… 64
4-1) پيشوندها ………………………….. 64
استعمال و حذف به قرينة پيشوند « بـ » تاكيدي.. 64
استعمال پيشوند‌هاي كهن ………………….. 65
استعمال پسوند (ومند) به جاي مند …………. 65
استعمال فراوان كاف تحبيب، تصغير، تلطيف……. 65
ابدال حروف ……………………………. 66
2) ساختار نحوي…………………………. 66
2-1) جمله ……………………………… 66
2-2) ضماير …………………………….. 66
3-2) تكرار كلمه ………………………… 67
نكات دستوري …………………………… 68
اضافه تشبيهي ………………………….. 68
كاربرد دو حرف اضافه براي يك متمم ………… 69
صفت جانشين موصوف ………………………. 70
صفت فاعلي……………………………… 70
صفت بياني …………………………….. 71
صفت مفعولي ……………………………. 71
بدل ………………………………….. 71
قيد شك و ترديد ………………………… 71
قيد تنبيه …………………………….. 72
صوت (شبه جمله تأسف) ……………………. 72
ضمير ملكي …………………………….. 72
پسوند دارندگي و اتصاف ………………….. 72
انواع الف …………………………….. 72
الف ندا ………………………………. 72
الف زايد ……………………………… 73
الف تاكيد …………………………….. 73
الف اطلاق ……………………………… 73
اسم مصدر ……………………………… 73
ي مصدري ………………………………. 73
فعل دعايي …………………………….. 74
جمله معترضه …………………………… 74
اضافه استعاري …………………………. 74
واو حاليه …………………………….. 74
كه حاليه ……………………………… 75
قيد حالت ……………………………… 75
كاربرد مي براي تاكيد …………………… 75
استفهام تقريري…………………………. 75
حرف ربط براي تسويه…………………….. 75
نمونههايي از صنايع ادبي در اشعار رودكي ….. 75
تشبيه ………………………………… 76
استعاره ………………………………. 78
استعاره كنائي (از نوع تشخيص) ……………. 79
كنايه ………………………………… 80
ايهام ………………………………… 81
تضاد، طباق ……………………………. 81
غلو ………………………………….. 82
مجاز …………………………………. 82
ردالمطلع ……………………………… 82
جناس زايد……………………………… 82
طرد و عكس……………………………… 83
تمثيل ………………………………… 83
هجويه…………………………………. 83
ذو وزنين………………………………. 84
حشو…………………………………… 84
نكات دستوري و صنايع ادبي در شعر نيما …….. 85
استعاره ………………………………. 85
كنايه ………………………………… 86
مجاز …………………………………. 86
تشبيه…………………………………. 88
سمبل………………………………….. 89
صفت مفعولي مركب………………………… 91
كنايه ………………………………… 93
صفت فاعلي مرخم ………………………… 94
تاثير گذاري رودكي و كلام وي بر گويندگان پس از خود 97
1- سعدي ………………………………. 102
2- مسعود سعد- قطران تبريزي- ابوالمظفر مكي پنجدهي- سنايي- سعدي-
اديب‌الممالك …………………………… 102
3- سنايي ……………………………… 103
4- كسايي مروزي- رشيد و طواط …………….. 104
5- دقيقي ……………………………… 104
6- سعدي ………………………………. 104
7- وزير ابي‌طيب مصعبي……………………. 105
8- عنصري بلخي …………………………. 105
9- ابوشكور بلخي- فردوسي ………………… 105
10- ابوطاهر خسرواني …………………….. 106
11- ابوشكور بلخي………………………… 106
12- فردوسي……………………………… 106
13- ازرقي هروي………………………….. 107
14- رابعه- عنصري- سنايي غزنوي- قطران تبريزي- امير معزي نيشابوري- رشيد و طواط- ظهير‌الدين فاريابي- فريدالدين عطار نيشابوري- خواجوي كرماني- اوحدي مراغه‌اي ………………….. 107
15- سنايي- ابن‌يمين ……………………… 109
تأثيرگذاري نيما و كلام وي بر گويندگان پس از خود 110
1- شهريار……………………………… 110
دو مرغ بهشتي…………………………… 111
2- ضياء هشترودي………………………… 112
3- ميرزاده عشقي………………………… 112
4- اسماعيل شاهرودي……………………… 113
5- شين پرتو……………………………. 114
6- فروغ فرخ زاد………………………… 114
7- نصرت رحماني…………………………. 116
گستردگي انواع قالب‌هاي شعري در شعر رودكي…… 120
گستردگي انواع قالب‌هاي شعري در اشعار نيما يوشيج 124
رودكي و مديحه‌سرايي در اشعار او…………… 136
نيما يوشيج و مديحه‌سرايي…………………. 143
ويژگيهاي اشعار رودكي……………………. 149
ويژگيهاي اشعار نيما…………………….. 160
مضامين اشعار رودكي …………………….. 169
مدح ………………………………….. 169
تغزل …………………………………. 171
توصيف ………………………………… 172
خمريات………………………………… 173
مرثيه ………………………………… 174
هجو ………………………………….. 176
زهد و پند …………………………….. 177
مضامين اشعار نيما يوشيج ………………… 180
طبيعت گرايي …………………………… 180
شب …………………………………… 186
انسان دوستي …………………………… 189
نمادگرايي (سمبوليسم) …………………… 191
راز و رمز جانوران در شعر نيما …………… 196
1- آواز قفس……………………………. 197
2- پرنده منزوي ………………………… 197
3- توكا ………………………………. 198
4- خريت ………………………………. 199
5- خروس ………………………………. 200
6- داروگ ……………………………… 201
7- روباه ……………………………… 202
8- سيوليشه ……………………………. 202
9- شب‌پره ساحل نزديك ……………………. 203
10- غراب ………………………………. 204
11- ققنوس ……………………………… 205
12- قو ………………………………… 206
13- كاكلي ……………………………… 206
14- كبك ……………………………….. 207
15- كرم ابريشم …………………………. 207
16- كك كي (گاو نر) ……………………… 207
17- گاو ……………………………….. 208
18- گرگ ……………………………….. 209
19- لاشخورها ……………………………. 210
20- مرغ شكسته‌پر ………………………… 211
سبك اشعار رودكي ……………………….. 213
بررسي سبكي نمونههايي از اشعار رودكي ……… 217
شعر زندگاني و مرگ ……………………… 217
شعر عصا بيار كه وقت عصا و انبان بود………. 218
نتيجه‌گيري …………………………….. 224
سبك اشعار نيما ………………………… 226
نمونه‌اي از شعر آزاد نيما «شعر مهتاب»……… 227
نتيجه‌گيري …………………………….. 231
فهرست منابع و مآخذ……………………… 233
تحقیق مقايسة مباني فكري و سنت شعري رودكي (پدر شعر فارسي) و نيما يوشيج (پدر شعر نو فارسي)