تحقیق قرآن در قرآن
پيشگفتار
«الحمدالله الذي انزل علي عبده الكتاب»[1] ستايش خاص خدايي است كه اين كتاب استوار را بر بندة خويش فروفرستاد. خداوند اين كتاب را بر بندگانش نازل كرد تا بندگان خود را از گمراهي نجات دهد و راه نجات را در تمسك به اين كتاب و اهل بيت پيامبر (ص) قرار داد. همچنانكه پيامبر (ص) در حديث معروف ثقلين ميفرمايند: «إني تارك فيكم الثقلين كتاب الله و عترتي اهل بيتي. ما إن تمسكتم بهمالن تضلوا بعدي ابدا» من در بين شما دو چيز گرانقدر باقي گذاشتم. كتاب خدا و عترتم كه اگر به آن متمسك شودي هرگز گمراه نخواهيد شد»[2]
قرآن در تمامي ابعاد فردي، اجتماعي، مادي، معنوي، دنيوي و اخروي هدايت انسان را تأمين كرده است.
استاد مطهري ميفرمايند:
«قرآن مثل بعضي كتابهاي مذهبي نيست كه يك سلسله مسائل رمزآسا در مورد خدا و خلقت و تكوين مطرح كرده باشد و حداكثر يك سلسله اندرزهاي اخلاقي هم ضميمه كرده باشد. قرآن اصول معتقدات و انكار و انديشه هايي را كه براي يك انسان به عنوان يك موجود با ايمان و صاحب عقيده لازم و ضروري است و همچنين اصول تربيت و اخلاق و نظامات اجتماعي و خانوادگي را بيان كرده است.»[3]
پس از آنجا كه شناخت قرآن يكي از ضروري ترين و مهم ترين نيازهاي هدايتي بشر است. شناخت آن به سادگي ميسر نيست. براي يافتن آن نيز بايد به خود قرآن مراجعه كرد و قرآن را در قرآن يافت.
نويسندة معروف اسلام «سيد قطب» در مقدمه كتاب خود «تصوير فني قرآن مجيد» بحث جالبي تحت عنوان «من قرآن را پيدا كردم» دارد كه خلاصه اش اين است.
«اين كتاب داستاني دارد، تا كتاب به چاپ نرسيده بود آن را در نزد خود نگاه داشتم ولي امروز كه كتاب براي چاپ فرستاده مي شود، ناچارم آن را فاش كنم:
در كودكي كه براي نخستين بار قرآن را مي خواندم، با اينكه فكر من قادر به درك معاني بلند آن نبود، چيزهايي از آن احساس مي كردم. هنگامي كه بعضي از آيات را مي خواندم، عكس ها و تصويرهاي جالبي در ذهن من نقش مي بست. من از اين تصويرهاي ساده و قدرت خلاقة قرآن، فوق العاده لذت مي بردم. و با آن، مدت ها سرخوش بودم، آن ايام با خاطرات شيرينش گذشت.
هنگامي كه قدم در محبط مدرسه گذاشتم وتفسير قرآن را در كتب تفسير خواندم و اقوالات اين و آن و احتمالات گوناگون را مطالعه كردم. ديدم ديگر اثري از آن «تصويرهاي روح پرور» و آن جمال دل انگيزي كه در كودكي مي ديدم، در اعماق فكر من پيدا نيست. متحير شدم، مگر اين همان قرآني نيست كه من در كودكي مي خواندم و آنقدر از معاني آن لذت مي بردم ! چرا امروز اينقدر مشكل و پيچيده و خالي از آن روح و زيبايي و لذت شده است؟! مگر اين قرآن ديگر است؟ آن تصويرهاي زنده و روح پرور كجاست؟ ناچار گفته هاي اين و آن و آن همه احتمالات مختلف و احياناً نامفهوم را رها كرده به مطالعه عميق خود قرآن پرداختم و قرآن را در خود قرآن جستجو كردم، نه در گفته هاي اين و آن.
ديدم قرآن بار ديگر، همان قيافة جذاب و دلپذير، همان تصويرهاي دل انگيز و جان پرور خود را به من نشان داد و من مسحور اين منظره ها شدم! البته اين نقشها و صورتهايي كه در اين موقع مشاهده مي كردم به آن سادگي دوران كودكي نبود؛ چرا اينكه آن روز تنها صورتهاي زنده و روح دار آن را مي ديدم ولي امروز در پشت آن ها هدفهاي عالي و مقاصد بزرگ و پرارزش قرآن را نيز مي بينم و در هر حال جاذبه و كشش آن هميشگي و لايزال است. شكر خدا كه من قرآن را پيدا كردم …»[4]
در پايان برخورد لازم مي دانم كه از زحمات مسئولين دانشكده، كتابخانه و مخصوصاً استاد گرانقدر جناب آقاي محمدي تشكر كنم كه با راهنمايي هاي خود، در انجام اين پروژه مرا بسيار ياري كردند. و اميدوارم كه اين پژوهش بتواند قرآن را از ديدگاه قرآن هر چند در حد ناقص و ابتدايي معرفي كند. «ربنا تقبل منا انك انت السميع العليم»[5]
فصل اول :
كليات
اهميت موضوع
قرآن كريم تجلي خداوند است، همانطوريكه بشر نمي تواند به شناخت خدا نايل بيابد نمي تواند به شناخت تجلي او، قرآن نيز نايل بيابد، بشر خودش نمي تواند به سادگي قرآن را بشناسد، انسان نيازمند هدايت است و قرآن هم كتاب هدايت. و ما نيازمند به معرفي خود قرآن هستيم.
شناخت قرآن از ديدگاه خود قرآن داراي چنان ضرورت بي بديل است كه هيچ منبع ديگري نمي تواند جايگزين شود. اهميت اين پژوهش وقتي روشن ميشود كه به نكات ذيل توجه كنيم:
- نخست اينكه اگر بخواهيم در مورد قرآن كريم صحبت كنيم به اولين مساله اي كه برخورد مي كنيم اين است كه عقل و حواس ما نمي تواند به همة مراتب قرآن وقوف پيدا كند، عقل انسان با همة پيچيدگي هايش در برابر عظمت قرآن به زانو درمي آيد و ساكت مي نشيند.
- ثانياً كلام الهي مانند صاحب كلام، بزرگ و فضائلش لايتناهي است كه انسان اين موجود محدود نمي تواند سخن را در مورد قرآن كمال برساند. بر اين اساس ما براي شناخت قرآن نيز بايد به خود قرآن مراجعه كنيم تا ابعاد آن را خود معرفي كند.
تبيين موضوع
قرآن كريم سخن خداوند[6]، ثقل اكبر، كتاب جاويدان راهنماي بشر[7] در تمامي عرصه هاي زندگي است. هيچ مساله اي در قرآن فروگذار نشده است.[8] در عظمت آن همين بس كه خود مي فرمايد: لو انزلنا هذا القرآن علي جبل لرأيته خاشعا متصدعا من خشيه الله.[9]اگر اين قرآن را بر كوهي نازل كرده بوديم، مسلماً او را مي ديدي كه خاشع و از ترس خدا متلاشي ميشود. و يا اينكه رسول اكرم (ص) ميفرمايند: «فضل القرآن علي سائر الكلام كنضل الله علي سائر خلقه»[10] يعني برتري قرآن بر ديگر سخنان همچون برتري خداوند بر خلق خود اوست.
قرآن كريم بزرگترين هديه الهي است براي انسانها كه ايشانرا به سوي سعادت جاوداني هدايت ميكند. قرآن مهمترين دليل بر حقانيت اسلام و رسالت پيامبر گرامي (ص) كه همواره با بيان اعجاز آميزش حجت را بر همة آدميان تمام ميكند[11]. «هنگاميكه قرآن به توصيف خود مي پردازد افقهايي از شناخت را در برابر ما مي گشايد كه چون به پژوهش بيشتر در آنها ميپردازيم مي توانيم از خصايص قرآن و صفات عالي و كمالي آن آگاه شويم. در فهم كتاب خدا بايد از خود قرآن مدد گرفت. هيچ بعدي از معرفت نيست كه راهنما و بينه اي از آن در اين كتاب آسماني نباشد.[12]»
قرآن كه مبين هر چيز است نمي تواند مبين خود نباشد. و اين رساله به تبيين قرآن از ديدگاه خود قرآن اختصاص داده شده است.
براي شناخت قرآن راههاي مختلف و معرفهاي مختلفي وجود دارد. راه عقلي، تاريخي و سندي و … يكي از
[1] كهف، 1
[2] رهبري امام علي (ع) در قرآن و سنت (المراجعات). سيد عبدالحسين شرف الدين موسوي. مترجم: محمد جعفر امامي، چاپ بين الملل. دوم. زمستان 80- ص 70
[3] آشنايي با قرآن، استاد مرتضي مطهري، صدرا- چاپ پنجم- بهار 70- ج 1 و2- ص 10
[4] تصوير فني، نمايش هنري در قرآن مجيد، انقلاب، تير 59، اول، سيد قطب، مترجم محمدعلي عابدي
[5] بقره، 127
[6] حم «تنزيل الكتاب من الله العزيز الحكيم» غافر 1 و 2
[7] شهر رمضان الذي انزل فيه القرآن هدي للناس. 185 بقره
[8] لارطب ولي يابس الافي كتاب مبين. انعام 59
[9] حشر 21
[10] شناخت قرآن، سيد ابوالقاسم خويي- صادق نجمي و هاشم هريسي. اول- شعبان 1402- مدينة العلم- قم، ص 12
[11] معارف قرآن، محمدتقي مصباح يزدي، موسسة در راه حق. قم. پائيز 67. اول. ص 10
[12] تفسير هدايت- سيد محمدتقي مدرسي- ترجمة احمد آرام- انتشارات آستان قدس- مشهد- 77 ج 1 ص 25
تحقیق قرآن در قرآن