تحقيق پيرامون هنرهاي سنتي ايران – قلمدان

قلمدان در زمانهاي گذشته

قلمدان از سه قرن پيش كه وسايل تحرير به صورت امروزي وجود نداشت، بهترين وسيله فراگيري خواندن و نوشتن و مهمترين عامل تشويق مردم در آموختن خطاطي و خوشنويسي بود. هنرمندان سعي داشتند قلمدانها را طي سه قرن اخير زيباتر و نفيس تر ساخته و به صاحبان ذوق و هنر و طالبان علم و ادب عرضه دارند.

نكته اي كه در اينجا قابل ذكر است، استفاده از قلمدان در روزگاران گذشته، براي حفظ قلمهاي نيي تراشيده شده درون آن بود تا مانع شكستن آنها شود. دواتي فلزي از برنج، نقره يا طلا در داخل قلمدان قرار داشت. مضافاً اينكه علاوه بر چند قلم چاقوي قلم تراش، قاشق كوچك آب دوات، قط زن و قيچي باريك هم در قلمدان گذارده مي شد.

در ايران باستان از وجود پديده اي به نام قلمدان اطلاعي در دست نيست ولي بعد از اسلام كاربرد قلمدان براي كارهاي تحريري معمول بود و در مكتب ها و مدرسه ها و مراجع ديواني از آن بهره گيري مي شده است (البته قلمدان هايي در دوران ساسانيان به صورت مشبك و غير مشبك از فولاد و مفرغ بود و نقره كوبي و طلاكاري شده است).

قلمدانهايي كه پيش از سدة نهم هجري ساخته مي شده بر دو نوع بوده است؛ چوبي و فلزي كه نوع چوبي آن بيشتر ساده و گاهي با منبت كاري همراه بوده و نوع فلزي آن اكثراً از فولاد ساخته مي شده، به ساده و مرصع تقسيم مي گرديده است.

قلمدانهاي فولادي مرصع طلاكوب و گوهر نشان جنبه اشرافي داشته و بر روي بعضي از آنها آيات قرآني يا اشعاري به صورت كنده كاري ديده شده است.

در دورة تيموري به موازات ترقي هنرهاي تزئيني از قبيل مينياتورسازي (نگارگري) و خطاطي و تذهيب و صحافي مي توان حدس زد كه قلمدان سازي نيز تحولي توأم با ترقي يافته و به علت توجه خاصي كه شاهان و شاهزادگان و دولتمردان زمان نسبت به هنر خوشنويسي داشته اند اين وسيلة نگارش، جنبه هنري و تزئيني پيدا كرده باشد.

ترقي قلمدان مقوايي نقشدار از اواخر دوران صفوي آغاز و در اواخر عصر قاجار پايان پذيرفته است. آنچه از قلمدانهاي دوران صفوي به نظر مي رسد از تاريخ 1070 هجري به بعد بوده است.

از ويژگي هاي قلمدان دورة صفوي، استواري و مرغوبيت مقوا و تفاوت سبك وزنشان و گل بته و كم تصوير بودن آنها در مقايسه با دوره هاي بعد است و از حيث اندازه و شكل نيز، قلمدان معمولي صفوي قدري بزرگتر و مسطح تر از قلمدان متعارف عصر قاجار مي باشد. در ديوارة زبانه برخي از آنها نيز گاهي معرق كاري با چرم ديده مي شود.

تك صورت سازي ايستاده از شاهان و شاهزادگان صفوي با جامه هاي معمول آن زمان و تصوير بانوان زيبا در حالت ايستاده و نشسته و و لميده (با جاذبه نگارگري) و همچنين نقش كاخهاي آن عصر و دورنما و پلها و خيابانهاي مشجر و تصويرهاي نيم تنه اي اشخاص در بدنة دو طرف قلمدان از جمله ويژگيهاي دوران صفويست كه مورد تقليد نقاشان دوره هاي بعد نيز قرار گرفته ولي به پايه كارهاي ممتاز اين زمان نرسيده است.

در دورة (زنديه) هر چند از نظر افزايش تاثير سبك اروپايي در نقاشي قلمدان، رگه هاي تحولي به چشم مي خورد اما تقليد از استادان نام آور پيشين به طور كلي رايج و معمول بوده و آثار اين دوره را حقيقت بايد دنباله مكتب صفوي دانست. از اين روي است كه قلمدانهاي اين دوران تا حدي از اصالت سبك صفوي بي بهره نيست و بيننده صاحب نظر را به ياد شيوة آن زمان مي اندازد. سبك زنديه در قلمدان نگاري تا اوايل دورة قاجاريه (قرن سيزدهم) ادامه دارد و از ميانه هاي اين عصر مكتب، بر روي دلبستگان خود باب آشنايي مي گشايد و هنرمندان و هنرآموزان خويش را به پژوهندگان با ذوق مي شناساند در اين مكتب تنوع و نوآوري بنابر مقتضيات عصر كه از آن جمله رفت و آمد با دنياي غرب است به نحو چشمگيري پديدار و سبكهاي گوناگون با سليقه هاي جوراجور، از سوي استادان نامي به تجليگاه هنر عرضه مي گردد.

فهرست مطالب

عنوان                                               صفحه

1- قلمدان در زمانهاي گذشته………………. 1

2- مقواي قلمدان و شيوه ساختن آن………….. 5

3- قلمدان خام در دست نقاش……………….. 7

4- بوم سازي قلمدان……………………… 9

5-جعبه قلمدان………………………….. 13

6- محتويات قلمدان- اندازه قلمدان…………. 13

7- اقسام قلمدان………………………… 15

8- فهرست منابع و مأخذ…………………… 34

تحقيق پيرامون هنرهاي سنتي ايران – قلمدان