تحقیق امانت هاي الهي در قرآن
مقدمه
سپاس و ستايش ايزد منان را، كه همه كس و همه چيز را، مالك اوست و هر آنچه از ناحيه عنايت او بر هستي جاري گشته، اماناتي است كه بايد، حافظ و امين بر آنها بود.
هنگام عرضة امانت حضرت باري- تعالي – خطاب به جميع خلايق فرمود:
«إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ عَليَ السَّمواتِ و الْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَيْنَ أنْ يَحْمِلْنَها و أشْفَقْنَ مِنْها…»[1]
پس از عرض امانت، همگان از جهت خوف از پذيرش آن ناتوان ماندند، چرا كه حمل آن تنها سزاوار انسان بود: «وَحَمَلَهَا الاْنسان…»[2]
و اين شانه‌هاي انسان بود كه بار امانت را حمل كرد؛ او كه ناز پروردة درگاه الهي بود، آن زمانيكه به قدرت لايزال الهي از عدم به وجود آمد، طنين قدسي ندا در داد « فَتَبارَكَ اللهُ أَحْسَنَ الخَالِقين»[3]
خلق شده در زيباترين صورت ها: «وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الاْنسانَ فِي أَحْسَنِ تَقْويمٍ»[4]
و جان گرفته از نفخه ملكوتي : «وَ نَفَخَ فِيه مِنْ رُّوحِه»[5]
ملائك صف به صف بر آستانش به حضور آمدند و نور مطلق مهر «إِنّي جاعلٌ فِي الأرْضِ خَليفه»[6]
بر پيشاني‌اش نهاد، و در محضر آموزگار هستي علم اسماء آموخت: « وَعَلَّمَ ءآدَم الأسْمَاء كُلَّهَا»[7]
و ملائك را برآن اسماء مطلع ساخت؛ و عرشيان و قدسيان به فرمان حضرتش به پيشگاه انسان به سجده افتادند:
«وَ إذْ قُلْنَا لِلْمَلائِكَة اسْجدُوا لآدم…»[8] و كريم او را به كرامت خويش نوازش داد: «وَ لَقَدْ كَرَمْنَا بني ءَآدم…. »[9]
به پاس اين الطاف الهي، آن هنگام كه عرض امانت بر خلايق كردند، بار امانت به دوش كشيد كه «نظر وي برعرض حق بود نه بر امانت، لذت عرض، ثقل امانت را فراموش گردانيد، لاجرم لطف رباني به زبان عنايت فرمود: « كه برداشتن از تو و نگاهداشتن از من، چون توبه طوع بار مرا برداشتي من هم از ميان همه تو را برداشتم.»[10]
رضاي حضرت دوست تنها بر حمل امانت استوار نشد، بلكه امر بر اداي آن به سوي اهلش نمود و خطاب آمد:
«إِنَّ الله يَأْمُرُكُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ الي أَهلِهَا…»[11]
و آنان كه به درجة ايمان كامل رسيده اند و مصلين حقيقي هستند، هم بر حمل امانت و هم بر اداي آن فائق آمدند و لذا به آنان گفته شد:
«قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤمِنُونَ … وَ الذَّينَ هُمْ لِأمانَاتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ».[12]
«إلاَّ الْمُصَلّينَ… وَالَّذينَ هُمْ لأمَانَاتِهِمْ وَعَهْدِهِمْ راعون»[13]
و اما سر نهفته در آيات امانت اين است كه، حضرت باري- تعالي- سخن از عرضة امانت، اداي امانات و رعايت امانات نموده ولي امانت خاصي را نام نبرده و شايد از همين جاست كه گفته‌اند: «امانت مفهومي گسترده و وسيع دارد.» و مفسران و انديشمندان علوم اسلامي به استناد روايات پيامبر اكرم- صلي الله عليه و آله- و ائمه – عليهم السلام- و صحابه براي مفهوم وسيع امانت مصاديق بيشماري را ذكر كرده‌اند، البته در برخي از وجوه امانت ميان مفسران اهل سنت و شيعه اشتراك وجود دارد و در برخي تعابير همچون- امانت امامت و ولايت- ميان مفسران فريقين اختلاف نظر ديده مي‌شود، و مادر اين پژوهش به بررسي نقاط اشتراك و اختلاف مفسران اهل سنت و شيعه درتفسير امانت مي‌پردازيم.
كليات طرح تحقيق
- كليات طرح تحقيق:
1-1. بيان مساله:
در اين پژوهش در صدد بررسي مقايسه‌اي مفهوم امانت، در انديشه‌هاي مفسران شيعي و اهل سنت مي‌باشيم. از آنجا كه در عالم، مالكيت همة امور به حضرت باري- تعالي- متعلق است و مالك حقيقي وجود حضرت حق است، و ديگر مالكيت‌ها از قسم مالكيت اعتباري است؛ ما را به اين تفكر رهنمون مي‌سازد كه؛ امانت مفهومي وسيع و فراگير دارد كه مصاديق و نمونه‌هاي بيشماري را شامل مي‌گردد؛ كه با بررسي آيات و تفاسير و روايات، گستردگي مفهوم امانت، روشن مي‌شود.
با اين توضيح، اين پرسش مطرح مي‌گردد كه در نگاه تفاسير و روايات، مصاديق امانات الهي چه مواردي هستند؟ و به دنبال آن، پرسش ديگر، به اين موضوع مي‌پردازد كه مفسران شيعي و اهل سنت چه تفاسيري از اين موارد ارائه داده‌اند؟
در كدام موارد ميان ايشان وفاق و اشتراك وجود دارد؟ و اختلاف رأي آنان در كدام موارد مي‌باشد؟
سپس در اين تحقيق برآنيم، تا با استخراج تعابير امانت از تفاسير و روايات، به بررسي ديدگاه‌ها و نظرات مفسران شيعي و اهل سنت پرداخته و موارد اشتراك و اختلاف نظر ايشان را مشخص نماييم.
ابعاد مختلف مسأله:
مسأله امانت از ابعاد مختلفي قابل بحث است؛ كه مروري كوتاه بر اين ابعاد خواهيم داشت:
امانت در بعد اخلاقي: صفت «امانتداري» ازامهات اصول اخلاقي است، اين اخلاق حسنه از اوصاف انبياء الهي و ائمه عليهم السلام- و مؤمنان حقيقي مي‌باشد و حضرت محمد – صلي الله عليه و آله- قبل از رسيدن به مقام پيامبري در ميان اعراب جاهليت به «محمد امين» معروف بود، كه اين خصلت«امانتداري» باعث شده بود، مردم در سپردن امانات به سوي پيامبر(ص) بشتابند.
امانت در بعد ادبي: بسياري از ادبا و شاعران با استناد به برخي از آيات امانت، تعابير خاصي براي آن قائل شده‌اند:
مولانا در مثنوي امانت را به عشق تعبير كرده است؛
كرد فضل عشق انسان را فضول زين فزون جويي ظلوم است و جهول[14]
شيخ اجل سعدي نيز امانت را عشق دانسته است؛
[1] – «ما امانت را برآسمان ها و زمين و كوه ها عرضه داشتيم، آنها از حمل آن سربرتافتند و از آن هراسيدند…» احزاب /72
[2] – همان «انسان آنرا حل كرد»
[3] – مومنون/14 «پس بزرگ است خدايي كه بهترين آفريدگان است»
[4] – تين /4 «كه انسان را در بهترين صورت و نظام آفريديم»
[5] – سجده/9 ( از روح خويش در وي دميد.)
[6] – بقره /30 «من در روي زمين، جانشيني قرار خواهم داد.»
[7] – بقره /31 «سپس علم اسماء را همگي به آدم آموخت»
[8] – بقره /34 «هنگامي كه به فرشتگان گفتيم: براي آدم سجده و خضوع كنيد!.»
[9] – اسراء/70 «ما آدميزادگان را گرامي داشتيم »
[10] – كاشفي ، كمال الدين حسيني، تفسير مواهب عليه (تفسيرحسيني). ج 3، ص 494.
[11] – نساء/58، «خداوند به شما فرمان مي‌دهد كه امانت ها را به صاحبانش بدهيد!».
[12] – مومنون/8، «مؤمنان رستگار شدند»؛ … و آنها كه امانتها و عهد خود را رعايت مي‌كنند.»
[13] – معارج/32 «مگر نمازگزاران»، … آنها كه با امانتها و عهد خود را رعايت مي‌كنند.»
[14] – زماني، كريم، شرح جامع مثنوي معنوي (دفترسوم)، تهران، نشر اطلاعات، 1377، ص 1187
فهرست مطالب
عنوان…………………………………. صفحه
مقدمه ………………………………… 6
- كليات طرح تحقيق …………………….. 9
- 1 بيان مسأله ………………………… 10
- 1 اهميت مسأله ……………………….. 12
- 1 سوأل تحقيق ………………………… 12
- 1 فرضيه …………………………….. 13
- 1 حدود مسأله ………………………… 13
- 1 محدوديت مسأله ……………………… 13
- 1 كليد واژه ها ………………………. 14
- 7. 1 امامت ………………………….. 15
- 7. 1 امانت ………………………….. 16
- 7. 1 امين …………………………… 19
- 7. 1 خيانت ………………………….. 20
- 7. 1 عهد ……………………………. 22
- 7. 1 ميثاق ………………………….. 23
- 7. 1 وديعه ………………………….. 24
- 7. 1 ولايت …………………………… 25
- فصل اول : كلياتي در زمينة آيات امانت در قرآن
- 2 آية عرض امانت ……………………… 29
- 1. 2 معناي عرض امانت …………………. 30
- 1. 2 معناي اباء و امتناع از پذيرش امانت … 34
- 1. 2 معناي حمل امانت …………………. 34
- 1. 2 مراد از انسان حامل امانت كيست؟…….. 35
- 1. 2 معناي ظلوم وجهول ………………… 36
- 1. 2 نتيجة قبول امانت ………………… 39
- 2 آية امانات ………………………… 40
- 2 مراد از اهل امانات چه كساني هستند؟!… 40
- 2. 2 شأن نزول مشهور آيه ………………. 41
- 2. 2 مقدم نمودن اداء امانات بر عدالت …… 42
- 2. 2 مفهوم عام امانات ………………… 42
- 2. 2 اقسام امانات ……………………. 44
- 2. 2 مخاطب در آيه چه كساني هستند؟!……… 46
- 2 آية منع از خيانت درا مانات ………….. 50
- 2 امانتداران ………………………… 51
- 4. 2 پيامبران امين …………………… 51
- 4. 2 فرشتة امين ……………………… 53
- 4. 2 كارگزاران امين ………………….. 53
- 4. 2 مؤمنان و نمازگزاران امانتدار ……… 55
- فصل دوم : بررسي مقايسه‌اي ديدگاه‌هاي مفسران شيعي و اهل سنت در تفسير امانت
- 3 اتصاف به اسماء حسني ………………… 58
- 3 اختيار و اراده …………………….. 58
- 3 استعداد …………………………… 59
- 3 اسرار …………………………….. 59
- 3 اصل اداي امانت …………………….. 61
- 3 اعضاء و جوارح ……………………… 62
- 3 اوامر و نواهي ……………………… 65
- 3 اهل و خانواده ……………………… 67
- 3 ايمان …………………………….. 68
- 3 اوصاف پيامبر آخر الزمان – صلوات الله عليه و آله 69
- 3 تسليم در برابر پيامبر – صلي الله عليه و آله و سلم- 70
- 3 تسليم اسماء ………………………. 71
- 3 تعهد و قبول مسئوليت ……………….. 71
- 3 تكليف ……………………………. 72
- 3 توحيد ……………………………. 77
- 3 حدود و شرع ……………………….. 78
- 3 دلائل خداشناسي …………………….. 78
- 3 دلايل و عجايب صنع ………………….. 79
- 3 دين و شريعت ………………………. 80
- 3 روح ……………………………… 82
- 3 زن ………………………………. 83
- 3 شغل و منصب ……………………….. 84
- 3 طاعت …………………………….. 84
- 3 عقل ……………………………… 87
- 3 علم ……………………………… 89
- 3 عهد و پيمان ………………………. 91
- 3 فرايض ……………………………. 91
- 3 فيض الهي …………………………. 93
- 3 قرآن …………………………….. 94
- 3 لا اله الا الله ……………………….. 95
- 3 لطيفه سيال انساني …………………. 96
- 3 محبت و عشق ……………………….. 96
- 3 معرفت ……………………………. 97
- 3 نماز، روزه غسل حج، جهاد، زكات……….. 98
- 3 وجود و هستي ………………………. 101
- 3 ودايع و امانات مردم ……………….. 102
- 3 وظايف و واجبات دين ………………… 104
- 3 وفاء به عهود ……………………… 105
- 3 ولايت الهيه، امامت و ولايت ائمه – عليهم السلام- 106
- فصل سوم : اهميت امانتداري در روايات و احاديث
- 4 رعايت اصل اداي امانت تحت هر شرايطي …… 124
- 4 رابطة ميان امانت و ايمان ……………. 128
- 4 آثار امانتداري …………………….. 129
- 4 آثار بي توجهي به اداي امانت …………. 135
- 4 امانتداري ميزاني براي سنجش افراد……… 136
- فصل چهارم: نتيجه گيري ……………….. 139
تحقیق امانت هاي الهي در قرآن