فایل مارکت

تحقیق بررسی و تحلیل آثار و استقرارهای اشکانی حوزه ی جغرافیایی ابهرورد

چکیده

حوزه­ی جغرافیایی ابهررود در استان زنجان به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی­اش وضعیتی دارد که شناخت کم و کیف تطورات فرهنگی آن منطقه در دوره­ی اشکانی می­تواند ما را در درک بهتر تحولات فرهنگی شمال­غرب کشور در دوره­ی اشکانی یاری دهد.

این پژوهش در قالب یک بررسی میدانی و به منظور روشن نمودن وضعیت فرهنگی منطقه و تغیررات و تطورات فرهنگی منطقه در دوره­ی اشکانی انجام پذیرفت؛ در این راستا بررسی حوزه­ی جغرافیایی ابهرورد (شامل شهرستان­های ابهر و خرم­دره ) در دو فصل انجام پذیرفت و در نتیجه 257 محوطه باستانی شناسایی گردید که از این بین، 62 محوطه دارای آثار اشکانی بود. مطالعه­ی گونه­شناسی سفال اشکانی منطقه و نیز درک و دریافت کلی الگوی استقراری منطقه در دوره­ی اشکانی از نتایج مهم این پژوهش است که بر اساس آنها مشخص گردید در دوره­ی اشکانی استقرارها نسبت به دوره­ی قبل ( هخامنشی) از نظر تعداد افزایش چشمگیری داشته و حتی استقرارهای دوره­ی بعد ( ساسانی) به اندازه­ی دوره­ی اشکانی نیست؛ این نشان­گر تغییرات جمعیتی یا تغییر الگوی پراکنش استقرارها نسبت به دوره­ی قبل است، همچنین مشخص گردید که بیشتر استقرارهای منطقه روستاهای کوچکی هستند و شواهدی از مراکز شهری شناسایی نشد؛ همچنین به نظر می­رسد فرهنگ مادس منطقه در دوره­ی اشکانی، ضمن تأثیرپذیری از فرهنگ مناطق پیرامونی( بویژه غرب کشور) دارای برخی ویژگی­های بومی- محلی است که آن را از سایر مناطق غرب و شمال­غرب کشور تا حدی متمایز می­کند.

مقدمه

اوضاع و احوال سرزمين ايران در محدوده زماني حدود پنج قرني پس از فروپاشي سلوكيان تا برآمدن ساسانيان آنچانكه بايد و شايد دانسته شده است در اين دوره طغيان و خيزش ناگهاني قوم ايراني “پرثوه” بر عليه سلوكيان زمينه ساز پديد آمدن حكومتي شد كه به تدريج از يك قدرت محلي به حكومتي جهاني تبديل شد. حكومتي كه در دوران اوج و عظمتش به راستي شايسته لقب «امپراتوري» است. امپراتوري اي كه گاه به مصداق خاستگاه قومي­اش “پارتيان” و گاه به مناسبت نام جد بنيان گذارانش “اشكاني” ناميده مي‌شود.

تحولات سياسي و اجتماعي و فرهنگي سرزمين ايران در دوره اشكاني عمداً يا سهواً مورد غفلت واقع شده طوريكه منابع تاريخي ايران اشارات اندكي به اين دوره دارند و حتي در شاهنامه فردوسي نيز كه به نوعي بيانگر بخش قابل توجهي از تاريخ اساطيري ايران و ايرانيان است تعداد ابياتي كه به تاريخ اشكاني اشاره دارد بسيار ناچيز است و خود حكيم طوس در اين خصوص مي گويد:

از ایشان به جز نام نشنیده­ام                      نه در نامه­ی خسروان دیده­ام

بيشترين اطلاعات تاريخي پيرامون اشكانيان برگرفته ازمنابع تاريخي روميان است كه ضمن ثبت و ضبط وقايع و رويدادهاي امپراتوري روم آنجاهايي كه اين رخدادها به نوعي به ايران و ايرانيان مرتبط بوده اشاراتي نيز به تاريخ ايران شده بسياري از انديشمندان سكوت منابع ايراني در خصوص تاريخ اشكاني را ناشي از بي­توجهي عمدي ساسانيان به تاريخ و فرهنگ اشكاني و حتي به رغم برخي تلاش آنها در نابودي آثار اشكاني مي­دانند. به اين دليل كه گويا ساسانيان اشكانيان را بيگانگاني مي­پنداشتند كه غاصب حكومت ايران و تاج و تخت شاهنشاهي هخامنشي هستند.

به هر حال صرفنظر از اين مباحث كه پرداختن به آنها در اين مجال نمي­گنجد پژوهشهاي باستان­شناسي اين امكان را فراهم مي­آورد تا فارغ از صحت و سقم مدراك تاريخي با استناد به بقاياي ملموس مادي بتوان تصويري واقعي از تحولات و تطورات فرهنگي دوره اشكاني به دست داد.

تا چند دهه پيش كمبود و پراكندگي يافته­هاي باستان­شناسي دوره اشكاني (به ويژه در سرزمين اصلي ايران) باعث شده بود كه اطلاعات باستان­شناختي از فرهنگ اشكانيان بسيار كم و مبهم باشد . خوشبختانه در چند دهه اخير در نتيجه تلاش باستان­شناسان باعث شده تا تعداد قابل توجهي محوطه­هاي باستاني مربوط به دوره اشكانيان در يك گستره وسيع جغرافيايي از آن آسياي مركزي تا سوريه شناسايي و مطالعه شوند و از اين رهگذر امكان آن فراهم آيد تا با استناد به جديدترين يافته‌هاي علمي بتوان تصويري صحيح تر از فرهنگ و تمدن ايران در دوره اشكاني به دست داد. در اين بين آنچه بسيار ضروري مي نمايد داشتن تصويري كلي از پراكندگي سكونتگاهها و الگوهاي استقراري دوره اشكاني در گستره فلات ايران است تا از اين طريق بتوان ضمن شناخت و درك صحيح­تر وضعيت كلي مناطق و نواحي و مراكز مهم ايران در دوره اشكاني به انتخاب گزينش و معرفي نقاط و اماكني پرداخت كه باستان­شناسان بتوانند با شيوه­هاي خاص مطالعاتي خويش (گمانه زني، لايه نگاري ، كاوش) از آن مكان ها اطلاعاتي فراهم آورند كه به توسعه و تكميل دانسته­هاي ما در مورد اشكانيان بينجامد.

در همين راستا در دهه­هاي اخير باستان­شناسان ايراني و خارجي فعاليت­هاي قابل توجهي انجام داده‌اند اما در بسياري از مناطق ايران از جمله منطقه مورد نظر اين پژوهش ، مطالعات جدي انجام نگرفته است.

دشت ميان كوهي ابهر در استان زنجان به عنوان گذرگاه و معبر طبيعي بين فلات مركزي و شمال­غرب ايران با ويژگي‌ها و قابليت­هاي خاص اقليمي­اش پتانسيل لازم جهت استقرار جوامع انساني را دارا مي باشد. ليكن به دليل فقدان يا كمبود مطالعات و پژوهشهاي دقيق باستان­شناختي وضعيت كلي اين منطقه در دوران تاريخي به ويژه اشكاني چندان روشن نيست اين در حاليست كه در مناطق مجاور آن (آذربايجان،‌كرمانشاه‌، همدان) آثار فراواني از دوره اشكاني شناسايي شده و به همين دليل مي­توان گفت منطقه مورد نظر اين پژوهش همچون حلقه مفقوده­اي است كه مطالعه آن مي تواند ما را درك و شناسايي بهتر شمال­غرب ايران و عصر اشكاني و نيز كم و كيف ارتباطات احتمالي اين منطقه با ساير مناطق ايران در آن دوره ياري دهد.

سئوالات اصلي اين پژوهش عبارتند از :

• آيا فرهنگ مادی منطقه جغرافيايي ابهررود در دوره اشكاني به ويژه با تأكيد بر گونه­شناسي سفال منطقه – ويژگيهاي بومي ومحلي دارد يا اينكه، این حوزه جغرافیایی بخشي از گستره فرهنگي مناطق پيراموني مي­باشد؟
• آيا الگوي استقراري دوره اشكاني حوزه جغرافيايي ابهررود با ساير مناطق استان تفاوت دارد؟
• آيا در منطقه ابهررود مي توان شواهدي از مراكز استقراري مهم دوره اشكاني –شهر، مركز نظامي و نظاير آن-  بدست آورد؟
• آيا موقعيت جغرافيايي منطقه ابهررود تأثير عمده‌اي در ماهيت استقرارهاي اشكاني داشته است؟

سابقه تحقيق:

اين پژوهش در قالب بررسي سیستماتيك ميداني براي نخستين بار پيشنهاد مي­گردد و معدود كارهاي انجام شده به شرح زير مي­باشد:

• برخي بررسي­هاي پراكنده كه نتايج آنها منتشر نشده است.
• اطلاعات خاصي كه در سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري كشور موجود است قابل استناد خواهد بود.
• برخي مطالعات باستان­شناختي موردي نظير كاوش و لايه نگاري كه در سال هاي اخير توسط كارشناسان سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري انجام گرفته است.

هدف تحقيق :

اين پژوهش با استناد به داده­هاي حاصل از يك بررسي سيستماتيك باستان شناختي درجستجوي يافتن پاسخي منطقي و دقيق به سؤالاتي است كه درخصوص اوضاع منطقه مورد نظر براي باستان­شناسان مطرح است تا از اين راه بتوان به اهدافي چون شناخت دقيق الگوهاي استقراري آن دوره شناسايي مراكز عمده استقراري، شناسايي مسيرهاي ارتباطي منطقه، شناسايي منابع طبيعي موجود و ارتباط آنها بامحوطه­هاي باستاني برآورد احتمالي و مطالعه‌ي پراكنش جمعيت منطقه، تعيين نوع و وضعيت استقرارها (كوچرو يا يكجانشين)، تبيين كرونولوژي منطقه در دوران تاريخي (مخصوصاً در دوره پارتي)، تأثير اقليم بر فرهنگ و محلي و … دست يافت. بديهي است پاسخگويي دقيق به سؤالات فوق صرفاً براساس نتايج حاصله از يك بررسي باستان­شناختي ميسر نخواهد بود معهذا اين پژوهش سعي دارد حتي­المقدور ضمن تلاش برای پاسخگويي به سوالات فوق مشخصاً مكان­ها و محوطه­هايي را معرفي نمايد كه درصورت مطالعه دقيق آنها از طريق كاوش و لايه­نگاري و گمانه زني، اطلاعات لازم جهت پاسخگويي به سوالات فوق­الذكر فراهم آيد.

قاعدتاً يكي از اهداف اوليه اين پژوهش مطالعه‌ي فرهنگ سفالگري دوره اشكاني منطقه مي­باشد كه ما را در دستيابي به اهداف بيان شده درطرح رهنمون خواهد ساخت.

روش كار و تحقيق :

تا چندي پيش در باستان شناسي بررسي بيشتر به منظور شناسايي و انتخاب محوطه­هایي جهت انجام كاوش به كار مي­رفت ولي امروزه به عنوان يك شيوه مستقل مطالعاتي درپژوهشهاي باستان­شناسي كاربري فراوان دارد و به اين ترتيب بخش عمده­اي از خلاء موجود در پژوهشها و مطالعات باستان­شناسي پر مي‌شود.

بررسي باستان شناسي چون معمولاً هزينه كمتري دارد و نيز هيچگونه نقش تخريبي ندارد (برخلاف كاوش) يكي از ساده­ترين و عملي­ترين و درعين حال كارآمدترين شيوه­هاي كسب اطلاع از تحولات فرهنگي جوامع باستاني و تاريخي است؛ در اين شيوه مطالعاتي در كنار شناسايي محوطه­ها مي­توان كمابيش به اهدافي چون درك چگونگي توزيع فعاليت­هاي انساني، تعيين كم و كيف ارتباط بين انسان و محيط و به تبع آن منابع زيست محيطي و طبيعي و … دست يافت.

بررسي باستان­شناسي را مي­توان از نظر محدوده جغرافيايي پژوهش به دو گروه تقسيم كرد: گروه اول بررسيهاي ناحيه­اي و منطقه­اي[1] هستند كه درآن يك محدوده جغرافيايي بررسي مي­شود و گروه دوم بررسيهاي تك مكاني[2] هستند كه درآن يك محوطه خاص انتخاب و به طور دقيق و جزيي مورد بررسي قرار مي­گيرد. از سوي ديگر در اتخاذ استراتژي پژوهشي، بررسي­هاي باستان­شناسي ممكن است به صورت ژرفانگر[3] و يا پهنانگر[4] طراحي شدند. علاوه براين اتخاذ شيوه­اي سیستماتيك و يا عمومي از ديگر راههاي انجام بررسيهاي باستان­شناسي است.

شيوه­اي كه در باستان­شناسي ايران بيشتر مورد توجه قرار گرفته است، دراين روش باستان­شناسي به معرفي مكان­هاي باستاني و ارائه گاهنگاري پيشنهادي، مشخص كردن كم و كيف آثار و تعيين و ثبت موقعيت آثار برروي نقشه مي­پردازد و سپس بر اساس اين داده­ها به تجزيه و تحليل اطلاعات حاصله     مي­پردازد؛ و از اين راه به تلاش براي سازماندهي اطلاعات و تعيين خط مشي پژوهش درمراحل آينده بپردازد.

اين پژوهش نيز يك بررسي منطقه­اي پهنانگر است كه با اتخاذ شيوه عمومي انجام مي­پذيرد. اين تحقيق در چهار مرحله انجام خواهد شد 1. مطالعات كتابخانه­اي و شناسايي جامع منابع و مستندات و نيز استفاده از نتايج بررسي­ها و كاوش­هاي باستان شناسي و مطالعات پيشين 2. مطالعات ميداني شامل بررسي        باستان­شناسي در منطقه مورد نظر خواهد بود 3. طبقه­بندي اطلاعات حاصله و تجزيه و تحليل آن­ها با استفاده از روش­هاي علمي رايج در پژوهش­هاي باستان شناختي 4. جمع­بندي، نتيجه­گيري و تدوين و تأليف پايان­نامه.

ب- روش گرد­آوري اطلاعات : (ميداني – كتابخانه اي و غيره)

اطلاعات موردنياز از طريق فيش برداري از اسناد و متون علمي و استنادات مورخين يوناني و رومي و اسلامي، بررسي­هاي باستان شناسي و نمونه­گيري از مواد فرهنگي بدست آمده درجريانات مطالعات ميداني، دراين تحقيق براي سامان دهي داده­ها و مواد گردآوري شده و سهولت ارجاع آن­ها، بااستفاده از GPS محوطه­هاي مطالعه شده شماره­گذاري و به دقت برروي نقشه پياده خواهند شد.

ابزار گردآوري اطلاعات :

ابزار گردآوري اطلاعات درمطالعات كتابخانه­اي شامل فيش­برداي و عكس­برداري و تهيه نسخه طرح­ها و تصاوير موجود در منابع تاريخي و گزارش­ها و مقالات علمي مربوط به موضوع مي­باشد و درمطالعه ميداني مشخصات مواد فرهنگي گردآوري شده به ويژه نمونه سفال­ها دركارت­هاي مخصوص ثبت و ضبط شده و نهايتاً اطلاعات كلي نمونه­هاي جمع آوري شده درجداول و نمودارها ترسيم ثبت خواهند شد.

روش تجزيه و تحليل اطلاعات :

از آنجائيكه هدف اصلي تحقيق، تببين وضعيت اجتماعي و فرهنگي منطقه در دوره اشكاني با شناسايي محوطه­هاي باستاني آن دوره است و مهمترين دستاوردي مادي بررسي باستان شناختي «سفال» است؛ براي تجزيه و تحليل اطلاعات از روش آماري «تحليل رود واحد تحليل «خوشه» است، يعني به جاي تكه­هاي سفال، گروهي از آن­ها كه به گونه­اي با يكديگر نسبت دارند، مورد بررسي قرار مي­گيرد. اين روش در  جمع­بندي­هاي زيستگاهي و تعيين مرزهاي فرهنگي بين منطقه­اي و همخواني گاهنگاري مكان­هاي باستاني با يكديگر از اهميت ويژه­اي برخوردار است. دراين تجزيه و تحليل داده­هاي سفالي بدست آمده از   محوطه­هاي باستاني كه پيشتر مطالعه و شناسايي شده­اند به عنوان شاخص انتخاب و داده­هاي بدست آمده از محوطه­هاي حوزه جغرافيايي ابهررود با آنها سنجيده خواهد شد.

فصـــل اول

بررسی ویژگی های جغرافیایی

ناحیه ابهر و خرم دره

جغرافیای طبیعی:

به  منظور دستیابی به شناختی جامع از وضعیت اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی هر مکان لازم است بستر و شرایط جغرافیایی حاکم بر آن مورد توجه قرار گیرد. برای دستیابی به این هدف ابتدا عوامل اکولوژیکی منطقه خرم دره و پتانسیل های بالقوه مورد بحث قرار می گیرند.

موقعیت جغرافیایی و وسعت:

شهرستان خرم دره به عنوان یکی از شهرستان های پر رونق از لحاظ کشاورزی و صنعتی استان زنجان حدود 410 کیلومتر مربع وسعت داشته است و در جنوب شرقی استان واقع و مرکز آن شهرستان خرم دره است.

محدوده این شهرستان از شمال به ابهر، از شرق به طارم، از جنوب و غرب به شهرستان ابهر و خدابنده ختم می شود. این شهرستان از لحاظ مختصات جغرافیایی بین  ΄35 ˚48 تا  ́56  ˚48 طول شرقی و ΄15  ˚36 تا ΄30  ˚36 عرض شمالی واقع شده است. شهر خرمدره به عنوان مرکز این شهرستان و در فاصله 90 کیلومتری مرکز استان واقع شده است و ارتفاع آن از سطح دریا 1570 متر است. از لحاظ تقسیمات سیاسی این شهرستان به علت اینکه چند سالی بیش نیست که تبدیل به شهرستان شده است هنوز حدود دقیق توابع آن مشخص نیست در حالی که دارای یک بخش مرکزی( خرمدره) و دو دهستان است. دهستان قلعه حسینیه به مرکزیت روستای قلعه حسینیه، دهستان الوند به مرکزیت روستای الوند.

این شهرستان مجموعاًً دارای 29 آبادی است که 18 آبادی آن دارای سکنه و 11 آبادی آن خالی از سکنه هستند.

توپوگرافی و ارتفاعات منطقه ابهر و خرمدره:

شهرستان های ابهر و خرمدره منطقه ای کوهستانی که کوه های آن به دو صورت رشته ی موازی به دنبال کوه های زنجان از قافلان کوه محل عبور رودخانه قزل ارون با جهت شمال غربی به جنوب شرقی کشیده شده است و تا دشت قزوین( تاکستان) ادامه دارد. ارتفاعات شهرستان خرمدره که از شمال با رشته کوه البرز و از جنوب و جنوب غربی با رشته کوه زاگرس هم جوار است، با دریافت برف و باران فراوان و ایجاد شاخه های متعدد ابهر رود که رسوبات فراوانی را در دره ته نشین می کند، زمین های حاصل خیزی برای کشاورزی ایجاد می شود. پوشش گیاهی ارتفاعات و دامنه، زندگی شبانی را شکل می دهد. حاصل این امر ایجاد مراکز تجمع انسانی و اقتصادی از قبیل سلطانیه، صایین قلعه، هیدج، خرمدره و ابهر و روستاهای متعدد می باشد( جغرافیای استان زنجان، 1375، 16).

[1] . Regional survey

[2] . site survey

[3] . Intensive

[4] . Extensive

تحقیق بررسی و تحلیل آثار و استقرارهای اشکانی حوزه ی جغرافیایی ابهرورد