تحقیق و پژوهش آموزش بهداشت جامعه

مقدمه

در هر موردي كه از لزوم دگرگون سازي انسانها در زمينه مسايل تندرستي سخن مي رود، فوراً موضوع آموزش بهداشت مطرح مي شود. همه مي گويند بايد مردم را در باره موضوعات مختلف بهداشتي آموزش داد. اما كمتر مي گويند چگونه؟ و اينكه چه اصول و قواعدي بر عملكردهاي آموزش بهداشت حاكم است و عوامل تقويت و يا تضعيف كننده رفتارهاي مورد تاييد علوم بهداشتي كدامها هستند؟ و چگونه مي توان دگرگونيهاي مورد نظر را در رابطه با سلامت انسانها تا آنجا كه به وي و محيط زندگيش مربوط مي شود، بوجود آورد؟ و اين بحثي است كه در اين مجموعه، در جريان بررسي مسايل مختلف آموزش بهداشت به آن پرداخته شده و نحوه دستيابي به زندگي سالم در پرتو توجهات لازم به امر آموزش بهداشت و پذيرش رفتارهاي بهداشتي را بازگو كرده ايم.

فصل 1

تعاريف و كليات

آموزش بهداشت دعوتي است عام براي بالا بردن كيفيتها و استانداردهاي زندگي و مشاركت مردم در فعاليتهاي جسمي، رواني و اجتماعي. بدين ترتيب كه مردم به نيازها و تمايلاتي گسسته يا پيوسته آشنايي پيدا مي كنند و از وراي ديوار بلند سختي ها، باورهاي نادرست يا ناآگاهي ها به دشت دانش و آگاهي مي رسند و به زندگي خود رنگي تازه مي بخشند. بهداشت راهي تازه براي زيستن نيست اما راهي تازه را براي بهتر زيستن هديه مي كند.

از آنجا كه هر موضوع علمي، تعاريف، مفاهيم و اصطلاحات و موضوعات خاص خود را دارد لذا در فصل آغازين تحقيق به ذكر كلياتي در زمينه آموزش بهداشت پرداخته و مسايل گوناگوني چون: تعريف، تاريخچه، اهداف، مباني و اصول آموزش بهداشت، طرح و تنظيم برنامه ها و فعاليتهاي آموزش بهداشت و مراحل مختلف آن، نقش مربيان بهداشت، مسايل و مشكلات آموزش بهداشت، مورد بحث و بررسي قرار گرفته است.

تعريف آموزش بهداشت

اگرچه آشكار است كه هيچ كس نمي خواهد مريض باشد، ولي گاهي بروز بيماري غيرقابل اجتناب مي باشد و احتمال اينكه در حال و آينده به بيماريهاي مختلفي دچار شويم همواره وجود دارد. در زمانهاي پيش از تاريخ، زندگي افراد بشر، شباهت زيادي به زندگي حيوانات داشت. همه چيز به طبيعت واگذار شده بود و آگاهي بشر در مورد بروز بيماري و غلبه بر آن بسيار اندك بود. ليكن با گذشت زمان و با پيشرفت هاي علمي، بشر كوشيده است كه بيماري را رفع كند و تا جائي كه امكان دارد زنده بماند.

بتدريج و به مرور زمان، آگاهي در مورد علل بيماري و راههاي حفظ سلامتي افزايش يافته و علوم تخصصي نه تنها در رابطه با انسان، بلكه در مورد ساير امور زندگي نيز بوجود آمده است. از آغاز بوجود آمدن نظامهاي پزشكي توسط يوناني ها، رومي ها، اعراب، مصري ها، هنديها و چيني ها، توسعه سريع و مستمري در روشهاي شفابخشي بوقوع پيوسته است. علم پزشكي جديد امروزه خيلي از اسرار را در مورد مكانيزم عادي و غيرعادي بدن انسان و روشهاي بهبود، آشكار نموده است.

در دوره قرون وسطي و انقلاب صنعتي كه به دنبال آن در اروپا بوقوع پيوست، تعدادي كشفيات بعمل آمد كه در شناخت علت بسياري از بيماريهاي عفوني كمك كرد. بعلاوه فعاليت هاي تجربي، ابزار اپيدميولوژيكي را جهت تعيين كردن علل چندگانه بيماريهايي كه انسان بدانها مبتلا مي شود توسعه بخشيد. بلاهاي اپيدمي همه گير نظير طاعون و وبا در كشورهاي اروپايي در اوايل قرن از طريق كاربرد دانش كسب شده ريشه كن گرديدند. از نيمه قرن نوزدهم به بعد تاكيد روزافزوني به امر پيشگيري از بيماري شده، امروزه به مسئله ارتقاء سلامتي اهميت داده مي شود.

سلامتي از طرف سازمان بهداشت جهاني به عنوان رفاه كامل جسمي، رواني، و اجتماعي و نه فقط رهائي از بيماري يا عليلي تعريف شده است. اين تعريف چنان تنظيم شده است كه به فرد، نياز به زندگي سالم و بهره مند شدن از سلامتي را از طريق اجتناب از بيماريها نويد مي دهد. خدمات بهداشتي در سراسر جهان هدفشان رسيدن به بالاترين سطح سلامتي مي باشد. براي تأمين سطح بالايي از سلامتي براي هر فرد و ادامه آن، لازم است نه تنها تسهيلات كافي و مناسب جهت تشخيص فوري بيماران، درمان، توانبخشي، و غيره بوجود آيد بلكه همچنين بايستي براي فراهم آوردن مراقبتهاي پيشگيري مناسب و ارتقاء سطح سلامت اقدام گردد. هر كسي علاقمند به سالم بودن است ولي بهرحال، در زندگي روزمره، انسان به بسياري از امر بطور دانسته يا نادانسته دست مي يازد كه او را مستعد بيماري مي نمايد كه در برخي اوقات اين بيماريها از طريق رعايت نكردن كامل رفتارهاي بهداشتي شيوع پيدا ميكنند.

عدم رعايت رفتارهاي بهداشتي را مي توان در هر جامعه آموزش ديده، بيسواد يا باسواد، ثروتمند يا فقير و غيره مشاهده نمود. رفتارهاي درست يا نادرست بهداشتي بخشي از فرهنگ مي باشد. عادات، رسوم و سنت ها عمدتاً عواملي هستند كه رفتار را در هر جامعه اي تحت تأثير قرار مي دهند. اين عوامل همچنين توسط باورها، ارزشها، گرايشها و غيره تحت تأثير قرار مي گيرند.

براي اينكه مردم آماده شناخت و عمل كردن به شيوه هاي درست زندگي جهت حفظ سلامتي و اجتناب از بيماري باشند، نياز به شكل دادن رفتار مي باشد. آموزش مناسب براي تأمين اينگونه رفتار كه شامل رفتار بهداشتي مي باشد، همان آموزش بهداشت است زيرا، هنر و علم جلب مردم به يك فرايند يادگيري براي ايجاد رفتار مطلوب به منظور سلامت به آموزش بهداشت موسوم است.

آموزش بهداشت توسط صاحبنظران و مؤلفين به صورتهاي مختلفي تعريف شده است كه برخي از اين تعاريف را به شرح زير مي توان بيان نمود:

-آموزش بهداشت عبارت از دانسته هاي زيستي، بهداشتي، اجتماعي، و تربيتي است براي كار با مردم بمنظور ايجاد و تغيير رفتار آنان در جهت بهبود سلامت جسمي، رواني و اجتماعي آنان كه توسط مربيان بهداشت و با استفاده از وسايل كمك آموزشي انجام مي گيرد. به بيان ديگر كليه مراحلي كه جهت قبولاندن معيارهاي بهداشتي و رد كردن معيارهاي غلط طي مي شود بنام آموزش بهداشت ناميده مي شود.

-روندي از رشد را كه شخص بخاطر كسب تجارب جديد، رفتار و نظرات بهداشتي خود را تغيير مي دهد آموزش بهداشت مي گويند.

-آموزش بهداشت رشته اي از بهداشت و برنامه هاي پزشكي است كه شامل كوششهاي برنامه ريزي شده در جهت تغيير رفتار فرد، گروه و جامعه مي باشد. با اين هدف كه به درمان، توانبخشي، جلوگيري از امراض و پيشرفت ختم گردد.

-آموزش بهداشت معمولاً بمعناي كوششهاي رسمي و برنامه ريزي شده اي است در جهت تحريك و گسترش تجربيات در زماني خاص با روشي مشخص، طي چند مرحله تا منجر به پيشبرد آن آگاهيها، نظرات و رفتار بهداشتي گردد كه تامين كننده بهداشت فرد، گروه و جامعه مي باشد.

-روندي است با ابعاد اجتماعي، روانشناسي، عقلاني و مربوط به آن دسته از فعاليتهايي كه منجر به ازدياد توانايي مردن در تصميم گيريهاي بهداشتي فرد، گروه و جامعه خواهد گرديد. اين پديده كه بر اساس علمي استوار است، فراگيري و تغيير در رفتار را براي ارائه دهنده بهداشت و مصرف كننده آن از پير تا جوان آسان مي باشد.

با توجه به تعاريف فوق، آموزش بهداشت، همانند آموزش عمومي علاقمند به تغيير آگاهي، احساسات و رفتار مردم مي باشد و در اغلب اشكال خود تأكيد بر ايجاد آن گونه رفتارهاي بهداشتي دارد كه تصور مي رود بالاترين حد ممكن بهزيستي را به ارمغان آورند.

نكته قابل توجه، آموزش بهداشت مربوط به زمان خاص و افراد ويژه اي نبود بلكه تقريباً براي هر فردي در اجتماع بطور مستمر لازم مي باشد. اشتباه است اگر فرض كنيم كه آموزش بهداشت صرفاً براي افراد بيسواد يا كم سواد لازم است. بسيار اتفاق مي افتد كه حتي افراد با سطح تحصيلات بالا نيز در مورد موضوعات بهداشتي به حد كافي اطلاع ندارند و اگر هم مي دانند رفتارهايشان كاملاً در جهت سلامت و بهداشت خوب نمي باشد. براي مثال، مضرات پرخوري، سيگار كشيدن و مصرف بي رويه الكل ممكن است بخوبي براي فرد تحصيل مرده آشكار باشد ولي در زندگي روزمره امكان دارد رعايت اعتدال را نكند. لذا جنبه رفتار در آموزش بهداشت از اهميت قابل ملاحظه اي برخوردار است. بدون تأمين رفتار بهداشتي درست، آموزش بهداشت كامل نخواهد بود. در عين حال شناخت و آگاهي از دلايل پشت پرده رفتار خاص و شكل گيري گرايش مطلوب براي انجام رفتار نيز به همان اندازه مهم است.

خلاصه در يك كلام چنين مي توان گفت، آموزش بهداشت عبارت از آموزش براي بهداشت يا آموزش در مورد بهداشت مي باشد كه مي بايست با شناخت نيازهاي بهداشتي و اقدام براي رفع آنها انجام پذيرد.

تاريخچه آموزش بهداشت

با اينكه آموزش بهداشت همواره يكي از فعاليتهاي اساسي نيروي انساني شاغل در خدمات درماني و بهداشتي بوده است، اما به عنوان يك رشته علمي و در چارچوب يك حرفه خاص در حدود يك قرن است كه آغاز به فعاليت كرده است. با اين حال در سطح جهاني حتي تا اواسط قرن بيستم به عنوان يكي از وظايف اصلي در زمينه بهداشت عمومي نيز شناخته نشده بود. در حقيقت فعاليتهاي منظم مبتني بر طرح ريزي قبلي در آموزش بهداشت در سطح بين‌المللي پس از تاسيس سازمان جهاني بهداشت در سال 1948 آغاز مي شود كه ايران نيز از كشورهاي موسس آن بود.

در مراحل اوليه رشد بهداشت عمومي كه محور اصلي انديشه ها، مسئله سالمسازي محيط و مبارزه با بيماريهاي واگيردار بود، برداشت مجريان امور از خدمات بهداشتي اين بود كه با اتكاء كامل به قوه مقننه و نيروي پليس اقداماتي را در جهت و براي مردم به انجام رسانند. با رشد ديدگاههاي تازه تر در بهداشت عمومي تدريجاً  اين ضرورت مطرح شد كه بايد فعاليتهاي بهداشتي را با مردم انجام داد و آنان را متقاعد كرد كه در رابطه با تندرستي خود مسئوليت بپذيرند.

يكي از فعاليتهاي اوليه و مداوم سازمانهاي بهداشتي كوشش در باره ارتقاء سطح دانش مردم و در نهايت مبارزه با بيماريها بوده است و بر اين اساس بود كه اولين اقدامات در آموزش بهداشت توسط سازمانهايي كه با بيماري سل مبارزه مي كردند معمول گرديد. مبارزه با سل و فعاليتهاي مرتبط با آن در طي ساليان متمادي توسط بسياري از كشورهاي دنيا معمول گرديده و سبب آگاهي توده وسيعي از مردم بويژه در كشورهاي پيشرفته شد. از اين فعاليتها مي توان به مواردي چون تشكيل نمايشگاهها، انتشار جزوات، چاپ بروشورها، انتشار مقاله در روزنامه هاي ديواري، سخنراني ها و نمايش اسلايد اشاره نمود. با گذشت زمان، فيلم، سينما، مجله، راديو، تلويزيون و ساير وسايل ارتباطي نيز اضافه شد. همگام با ساير تحولات علمي، اقتصادي، اجتماعي  و فرهنگي جهان، متدرجاً فلسفه، اهداف و روشهاي آموزش بهداشت نيز دستخوش دگرگونيهاي زيادي گرديد.

در ايران مدتها پس از تاسيس وزارت بهداري (سال 1320) عملاً فعاليتهاي آموزش بهداشت در سطح محدودي از سال 1330 به بعد آغاز شد كه در ابتدا فعاليتهاي آن متوجه مسايل ريشه كني مالاريا گرديد و متدرجاً در طي سالهاي بعد فعاليتهايي نظير بهسازي محيط، تأليف مواد درسي و مطالب خواندني و تهيه پوستر و بولتن را بر عهده گرفت. از سال 1340 به بعد واحد آموزش بهداشت وزارت بهداري تجهيز شد و بحالت فعال تري درآمد. بالاخره در سال 1351، اداره آموزش بهداشت به دفتر آموزش بهداشت تبديل شده و عهده دار انجام رسالت هاي مربوط به آموزش بهداشت در سطح كشور گرديده است.

اهداف آموزش بهداشت

با دگرگوني مفهوم تندرستي و وسعت يافتن ابعاد آن در سالهاي اخير مفهوم آموزش بهداشت و هدفهاي آن نيز گسترده تر و عميق تر شده است.

از جمله اولين هدفهاي آموزش بهداشت اين است كه به مردن كمك شود تا از پيدايش نارسائيهاي بهداشتي جلوگيري نمايند، وضع و موقعيت تندرستي خود را در بهترين سطح ممكن حفظ كنند و در جهت بهبود تندرستي خويش، اعضاي خانواده و اجتماع خود فعاليت نمايند بعبارت ديگر هدف آموزش بهداشت دستيابي به رفتارهاي فردي و جمعي مناسب، در رابطه با امور و مسايل بهداشتي و بطور اختصاصي طرح ريزي و اجراي برنامه هاي آموزشي در زمينه بهداشت براي گروهها و قشرها و يا مسائل خاص است. بر اين اساس تمامي وسايل ممكن در راه جهت دادن به نحوه زندگي و رفتارهاي منتهي به پيشگيري از بيماريها يا آسيب ديدگي و يا برقراري استانداردهاي متناسب تندرستي در سطح فردي و يا گروهي بكار گرفته مي شود.

سازمان بهداشت جهاني هدفهاي آموزش بهداشت را به شرح زير بيان مي نمايد:

الف- اطمينان از اينكه جامعه تندرستي را به عنوان يك چيز با ارزش بپذيرد.

ب- مجهز كردن افرا  به دانشها و مهارتهاي لازم و نفوذ در گرايشهاي آنان به نحوي كه بتوانند مسايل بهداشتي خويش را حل نمايند.

ج- فراهم آوردن شرايط لازم جهت رشد خدمات بهداشتي.

هرگاه بخواهيم اهداف فوق را در حالت گسترده تري مطالعه كنيم مي توان مواد زير را بعنوان اهداف آموزش بهداشت به شرح زير بيان نمود:

1-كمك به مردم در راه نايل شدن به سلامت توسط اقدامات و فعاليتهاي خود آنان به نحوي كه بتوانند آمادگي قبول مسئوليت تندرستي خود و اجتماعي كه در آن زندگي مي كنند داشته باشند.

2-آماده كردن مردم براي استفاده صحيح از خدمات بهداشتي موجود.

3-تشويق مردم براي قبول و نگهداري عادات بهداشتي.

4-ترغيب مردم براي شركت فعالانه در اقدامات بهداشتي بطور انفرادي و دسته جمعي به منظور حفظ سلامت خود.

5-آموزش مردم براي آگاهي آنان از نحوه پيشگيري از بيماريها.

6-تشويق مردم به تشكيل انجمنهاي بهداشتي و مؤسسات بهداشتي در سراسر كشور.

7-آگاه نمودن مردم در باره خدمات طبي و بهداشتي كشور.

بطور كلي كره زمين محل استراحت كردن نيست و در تمامي موارد گرايش ها و رفتارهاي ما هرچه كه باشد نبايد هيچگاه فراموش كنيم كه زندگي چيزي است كه از آن زنده خارج نخواهيم شد. معذالك اكثريت انسانها حداكثر تلاش را در به تأخير انداختن هرچه بيشتر اين خروج (مرگ) معمول خواهند كرد

تحقیق و پژوهش آموزش بهداشت جامعه