عقل از ديدگاه اميرالمومنين
مقدمه:
يكي از ابعاد اساسي و مهم وجود انسان كه در برنامه ريزي هاي تربيتي (اعم از تعيين اهداف، اصول و روشها) به نحوي مورد نظر قرار مي گيرد بعد عقلاني اوست.
مكاتب تربيتي نيز هر يك با بينش خاص خود به بيان اهميت اين بعد تربيت پرداخته اند و بسياري از مربيان بزرگ جهان وقتي از تعليم و تربيت بحث مي كنند با توجه به برداشت خاص خود از عقل و عقلانيت، پرورش نيروي عقلاني انسان را پايه اساس و تعليم و تربيت تلقي مي كنند.
يك مكتب كه داراي هدفهاي مشخصي است و مقررات همه جانبه اي دارد وبه اصطلاح سيستم حقوقي، سيستم اقتصادي وسياسي دارد، نمي تواند يك سيستم خاص آموزشي نداشته باشد، زيرا مكتبي كه مي خواهد در بين مردم يك طرح خاص اخلاقي يا اقتصادي و يا سياسي را پياده كند، قطعاً اينها را براي انسانها مي خواهد، اعم از اينكه فرد انسان هدف باشد و يا جامعة انساني كه اگر مكتبي مثل اسلام باشد كه در آن هم اصالت فرد محفوظ است و هم اصالت اجتماع، قطعاً مي بايد برنامه اي براي ساختن افراد در دست داشته باشد، هم از آن نظر كه هدف بودن خود فرد (اصالت خود) تامين گردد و هم از آن جهت كه بايد فرد مقدمه اي و ابزاري براي اجتماع باشد. با توجه به همين نكته است كه مي بايد با اصول تعليم و تربيت اسلامي آشنا بشويم.
در نظام تربيتي اسلام عقل و پرورش عقلاني از اهميت ويژه اي برخوردار است و تكيه بر عقل و تأييد جنبة عقلاني يكي از ويژگيهاي تربيت اسلامي است. آيات قرآن با تعابير مختلفي از اين بعد ارزشمند انسان سخن گفته و روايات نيز به بيان جايگاه والاي عقل مي‌پردازند.
برداشت ها و تعابير مختلفي از عقل و عقلانيت و تربيت عقلاني در مكاتب و نظام هاي تربيتي و جود دارد.در اين تحقيق سعي شده ديدگاه كلي امام علي عليه السلام را در مورد عقل و عقلانيت تبين و سپس دلالتهاي تربيتي آن استنتاج گردد.
ضرورت و اهميت تحقيق
چنانكه در مقدمه اشاره گرديد عقل از ابعاد اساسي و جود انسان محسوب شده و مكاتب تربيتي هر يك با بينش خاص خود به بيان اهميت ولزوم تربيت عقلاني پرداخته اند.
اين بينش خاص موجب برداشت هاي متفاوتي از معني و مفهوم عقل وعقلانيت آدمي شده و هريك از اين برداشت ها مي تواند منشأ صدورآرايي در زمينه تربيت عقلاني گردد. لذا به نظر ميرسد قبل از هرگونه نظريه پردازي در مورد تربيت عقلاني در نظام تربيتي اسلام لازم است با معني و مفهوم عقل وعقلانيت در منابع ومتون اسلامي آشنا شده و نظرات تربيتي خود را در مورد تربيت عقلاني بر مبناي چنين برداشتي استوار نمائيم.
عقل در تفكر اسلامي از جايگاه رفيع و شايسته اي برخوردار بوده است، اما تلقي و تحليلي كه از اين حقيقت و الا در فرهنگ اسلامي به چشم مي خورد، عليرغم وجوه مشترك، با يكديگر تفاوت و در مواردي تعارض دارد، زيرا حكيمان و عارفان مسلمان وقتي از عقل سخن مي گفتند، گاهي آن را تقسيم مي كردند به عقل نظري و عقل علمي، گاه به عقل فطري و عقل كسي، و گاه به عقل جزئي و عقل كلي.
گاهي عقل را در برابر جنون و سفاهت مي نهادند، گاهي عقل را در برابر عشق قرار مي‌دادند و گاهي هم عقل را در برابر شهوت وغضب كه قواي ديگر نفساني هستند مي‌نهادند. گاه غرضشان از عقل، قوه عاقله بود، گاه محتوي اين قوه، گاه عقل را به معني موجودي خارجي به كار مي برند و گاه به معني قوه اي دروني.
ديدگاه اسلام را در مورد عقل و عقلانيت بايد از خلال آيات قراني و روايات به دست آورد. در نظام تربيتي اسلام عقل و پرورش عقلاني از اهميت ويژه اي برخوردار است.
يكي از منابع جهت بررسي ديدگاه اسلام در مورد عقل، سخنان و نظرات ائمه اطهار مي باشد كه ميتواند راهگشاي ما در امر تربيت عقلاني واقع گردد.
«بيانات ائمه اطهار عليهم السلام در باب مسائل مختلف بر اساس اعتقاد الهي ما (به خاطر وصل بودن به منبع وحي وداشتن گوهر عصمت) حقايقي هستند كه باطل را در آنها راهي نيست (و نظرات آنها در صورت برداشت صحيح ما) و با توجه به همه جوانب امر و در صورت تحقق شرايط لازم در لباس حقيقت
فهرست مطالب
عنوان صفحه
مقدمه
كليات
– ضرورت و اهميت تحقيق
– پيشينه و اهداف
- qفصل اول : لغت و اصطلاح شناسي
– لغت شناسي ………………………………………………………………………………………………………….. 2
– اصلاح شناسي ………………………………………………………………………………………………………. 4
– متبلورات عقل ………………………………………………………………………………………………………. 8
1- لب …………………………………………………………………………………………………………………….. 9
2-حجي ………………………………………………………………………………………………………………… 11
3- حجر ………………………………………………………………………………………………………………… 11
4-وسط …………………………………………………………………………………………………………………. 12
5- نهي ………………………………………………………………………………………………………………….. 13
-ارتباط عقل با ساير واژگان ……………………………………………………………………………………. 14
1- عقل و جهل ……………………………………………………………………………………………………… 14
2-عقل و اخلاق …………………………………………………………………………………………………….. 16
3- عقل و دين ……………………………………………………………………………………………………….. 19
4- عقل و علم ……………………………………………………………………………………………………….. 21
عنوان صفحه
5- عقل و اراده ………………………………………………………………………………………………………. 23
6- عقل رشد …………………………………………………………………………………………………………. 24
7- عقل و شهوت و هواي نفس ………………………………………………………………………………. 26
8- عقل و عشق ……………………………………………………………………………………………………… 27
- qفصل دوم : (نگرش هاي متفاوت به عقل)
– عقل از منظر قرآن ……………………………………………………………………………………………….. 31
-عقل از منظر روايات …………………………………………………………………………………………….. 34
– عقل از منظر دانمشندان ……………………………………………………………………………………….. 39
الف-مسلمان ………………………………………………………………………………………………………….. 39
1-كلام ………………………………………………………………………………………………………………….. 39
– اهل حديث …………………………………………………………………………………………………………. 39
– اشاعره ………………………………………………………………………………………………………………… 40
– ماتريديه ……………………………………………………………………………………………………………… 41
– معتزله ………………………………………………………………………………………………………………… 43
2- فلسفه ………………………………………………………………………………………………………………. 43
3-عرفان ………………………………………………………………………………………………………………… 46
ب-غيرمسلمان ……………………………………………………………………………………………………….. 53
1- فلسفه ………………………………………………………………………………………………………………. 53
2-روانشناسي 56
عنوان صفحه
- qفصل سوم (عقل- اطلاقات و كاركردها)
– عقل نظري وعقل عملي ……………………………………………………………………………………….. 67
– اطلاقات عقل عملي …………………………………………………………………………………………….. 68
– كاركرد نظر ي عقل ……………………………………………………………………………………………… 72
– كاركرد عملي عقل ………………………………………………………………………………………………. 72
– كاركرد ابزاري عقل ……………………………………………………………………………………………… 73
– عقل مطبوع ومسموع …………………………………………………………………………………………… 75
- qفصل چهارم : (عقل در محضر علي عليه السلام)
– اهميت عقل از منظر مولا علي عليه السلام …………………………………………………………….. 85
– ماهيت عقل از منظر مولا علي عليه السلام …………………………………………………………….. 90
– ثمرات عقل از منظر مولا علي عليه السلام …………………………………………………………….. 96
- qفصل پنجم (آثار و علائم عاقل)
– ويژگيهاي انسان عاقل ………………………………………………………………………………………… 101
1-اطاعت و پيروي از خدا …………………………………………………………………………………….. 101
2-تواضع و فروتني ………………………………………………………………………………………………. 101
3-تكلم سنجيده و سكوت همراه با تفكر ……………………………………………………………….. 102
4-حقيقت جوئي و پذيرش آراء‌مخالف ………………………………………………………………….. 103
5-حسن تنظيم زندگي دنيوي و اخروي …………………………………………………………………. 104
6-دانش دوستي …………………………………………………………………………………………………… 104
عنوان صفحه
7- مدارا و خوش رفتاري ……………………………………………………………………………………… 105
8- رعايت عدالت ………………………………………………………………………………………………… 105
صداقت در گفتار ………………………………………………………………………………………………….. 106
10- عدم شتاب در قضاوت ………………………………………………………………………………….. 106
11-عاقبت انديشي ……………………………………………………………………………………………….. 106
12- عبرت گيري از تجارب ………………………………………………………………………………….. 107
13-غلبه بر هواهاي نفساني …………………………………………………………………………………… 108
14-مشورت با ديگران ………………………………………………………………………………………….. 108
- qفصل ششم(هدايت و ضلالت عقل و عوامل آن
– هدايت و ضلالت ………………………………………………………………………………………………. 110
1- مبادي تصوري هدايت و ضلالت ……………………………………………………………………… 110
الف-واژه شناسي و تعريف واژه ها ……………………………………………………………………….. 110
ب-جدايي پذيري هدايت و ضلالت ……………………………………………………………………… 111
ج-جايگاه معرفتي مبحث هدايت و ضلالت ……………………………………………………………. 113
2- مبادي تصديقي هدايت و ضلالت ……………………………………………………………………..
113
– هدايت …………………………………………………………………………………………………………… 114
الف-تكويني ………………………………………………………………………………………………………… 114
1- عقل و هدايت تكويني …………………………………………………………………………………….. 114
2- قلمرو واعتبار هدايت عقل ……………………………………………………………………………….. 115
عنوان صفحه
ب-هدايت تشريعي ………………………………………………………………………………………………. 116
1- نبوت و هدايت ……………………………………………………………………………………………….. 116
الف-عامه …………………………………………………………………………………………………………….. 117
ب-خاصه …………………………………………………………………………………………………………… 118
1- دين اسلام و هدايت تشريعي …………………………………………………………………………… 120
3-قرآن و هدايت تشريعي …………………………………………………………………………………….. 122
4- اهل بيت و هدايت تشريعي ……………………………………………………………………………… 123
5- اسباب و زمينه هاي هدايت ……………………………………………………………………………… 124
الف-ذكر و ياد خدا و هدايت، ذكر و عقل نظري و عملي ……………………………………….. 124
ب-استقامت و هدايت ………………………………………………………………………………………….. 126
ج-مشورت و هدايت ……………………………………………………………………………………………. 126
د-پذيرش حق ……………………………………………………………………………………………………… 130
هـ- كنجكاوي و سوال ………………………………………………………………………………………….. 130
و- معاشرت با عقلا ……………………………………………………………………………………………… 131
ز-تفكر ………………………………………………………………………………………………………………… 132
4- ضلالت ………………………………………………………………………………………………………….. 132
الف- پليدي گمراهي و گمراه سازي ……………………………………………………………………… 132
ب-رهبران ناصالح سياسي و گمراهي بشر ……………………………………………………………… 133
ج-شيطان و گمراهي …………………………………………………………………………………………….. 134
د-هواپرستي و گمراهي …………………………………………………………………………………………. 135