تحقیق مديريت اسلامي
مفهوم و تعريف مديريت اسلامي
مديريت اسلامي ،يعني اگر بخش از «مديريت» و فرآيند آن كه هستند بر ويح الهي و منابع اسلامي باشد كه وجه تمايز آن با ديگر مديريت ها را مي توان در مواذد ذيل دانست:
- مبتني بر وحي الهي است.
- در آن از استثمار و استعمار و يا بهره كشي انسان از انسان خبري نيست.
- مبتني بر ارزشهاي متعالي ،مطلق و ثابتي است.
- بر پايه تعالي ،كرامت و شرافت انساني استوار است.
و تعبير «مديريت اسلامي» حاكي از اين است كه «مديريت » مي تواند داراي صفت «اسلامي » و يا «غير اسلامي» باشد كه ارتباط بين مباحث مديريت و اسلام را منعكس مي نمايد.
رابطه مديريت با اسلام:
بطور كلي مهمترين ارتباطي كه ميان علوم (بويژه علوم كاربردي) و اديان (بويژه اسلام) وجود دارد و طبعاً در مورد مديريت هم صدق مي كند ،رابطه جهان بيني اسلامي و رابطه نظام ارزشي اسلام با علوم انساني است كه رابطه اول از راه تأثير نظريات اسلامي پيرامون هستي شناسي و انسان شناسي بعنوان اصول موضوعه در علوم انساني و از جمله مديريت تجلي مي كند و رابطه دوم از راه تأثير ارزشهاي اسلامي در تعيين اهداف و خط مشي ها و روشهاي علمي ظاهر مي شود([1])
سرچشمه مشروعيت مديريت اسلامي:
مديريت ارتباط تنگاتنگي با جهان بيني اسلامي دارد و براساس توحيد ،مجموعه جهان هستي يك واحد بيش نيست كه از سوي خداي واحد به وجود آمده.
واژه «رَب » كه ما انسانها روزي ده مرتبه به كار مي بريم به معني «سرپرست» مدير و مدبر هست ؛ براساس اين تفكر ،تمام مديريتها به «مديريت خداوند» باز مي گردد و شاخه هايي از آن هستند،همانطوري كه تمام مالكيتها از او سرچشمه مي گيرد و مالك تمام هستي اوست . به ما آزادي ،اراده ، لياقت ،مالكيت و مديريت در محيط زندگي خودمان بخشيده است، او ما را به عنوان نماينده و جانشين (خليفه ا… ) در زمين برگزيده و شايستگي هاي لازم را براي اين «نمايندگي» به ما عنايت فرموده است.
وظايف مديريت (فرايند مديريت )
امروزه يكي از مهمترين فعاليتهاي زندگي اجتماعي انسان «مديريت» است ،در زمان حاضر تنها به كمك اين فعاليت «مديريت» است كه مأموريتها و اهداف سازمانهاي اجتماعي با توجه به امكانات و منابعي كه در اختيار هست تحقق مي يابد، زيرا به بهترين وجه ممكن از منابع و امكانات موجود بهره برداري شده و توانايي و استعداد انسانها را فعاليت مي بخشد. مديران در انجام مأموريت خويش فرآيند و يا وظايفي را مثل تصميم گيري ، برنامه ريزي ، سازماندهي ،هدايت و رهبري ، نظارت و كنترل ،هماهنگي ، انگيزش و ارتباطات را پيگيري كرده ،كه در واقع اين مجموعه ، فعاليت «مديريت» و وظايف او را تشكيل داده و با هماهنگي همه آنها نيل به اهداف را ممكن مي سازد؛ در اين باره صاحبنظران هر يك به گونه اي متفاوت مديريت را تعريف نموده اند كه يكي آن را هنر انجام امور به وسيله ديگران توصيف نموده و بر نقش ديگران و قبول هدف از سوي آنان تأكيد كرده است.([2])
گروهي نيز آن را علم و هنر هماهنگي كوششها و مساعي اعضاي سازمان و استفاده از منابع براي نيل به هدف مشخص توصيف كرده اند. و گروهي ديگر مديريت را در قالب انجام وظايفي مثل برنامه ريزي ، سازماندهي و هماهنگي و .. بيان نموده اند و يكي از دانشمندان مديريت و اقتصاد ([3]) مديريت را تصميم گيري دانسته و اين وظيفه را بهترين و اصلي ترين نقش مدير قلمداد كرده است. و برخي نيز براي مدير وظايف و نقشهايي مانند رهبري ، منبع اطلاعاتي و عامل تصميم گيري و روابط با ساير سازمانها بر شمرده اند.([4])
تصميم گيري:
يكي از فعاليتهاي مهم مديريت كه هسته و جوهر همة فعاليتهاي ديگر را تشكيل
مي دهد، تصميم گيري است . مناسب است ابتدا به اهميت و ضرورت تصميم گيري در مديريت بپردازيم.
تعريف تصميم گيري:
تعريف آن عبارتست از انتخاب يك راه حل از ميان راه حلهاي مختلف ،بنابراين كار تصميم گيرنده پيدا كردن راه حلهاي ممكن و ملاحظه نتايج هر يك از آنها و انتخاب بهترين آنها ، كه اگر اين انتخاب بنحو مطلوبي انجام گيرد تصميمات او مؤثر و مفيد خواهد بود.
اهميت تصميم گيري:
در اهميت تصميم گيري چنين نوشته اند: ([5]) جوهر تمامي فعاليتهاي مديريت تصميم گيري است . تصميم گيري از اجزاي تفكيك ناپذير مديريت بشمار مي آيد و در هر وظيفه مديريت بنحوي جلوه گر است ،در تعيين خط مشهاي سازمان ، در تدوين هدفها (برنامه ها ) ، طراحي سازمان ،انتخاب ،ارزيابي و در تمامي اعمال مديريت تصميم گيري جزء اصلي و ركن اساسي است ؛ مدير همواره با مواردي كه تصميم گيري را طلب مي كند سر و كار دارد و چگونگي اين تصميم ها ميزان موفقيت و تحقق اهداف را معين مي كند.
بنابراين ،شناخت شيوه ها و روشهاي تصميم گيري و آگاهي از فنون آن براي مديران حائز اهميت بوده و با بهره گيري از آنها ، توانايي مدير در اخذ تصميمات مؤثر و كارآمدتر افزايش مي يابد.
به نظر هربرت سايمون ، تصميم گيري جوهر اصلي مديريت است و حتي مي توان مديرت را مترادف با آن دانست . وي همچنين سازمان را مجموعه اي از تصميم گيران مي داند. وي نظريه تصميم گيري خود را تحت عنوان «مدير به عنوان تصميم گيرنده» ارائه نمود. و ما در اين جا اين نكته را متوجه مي شويم كه مهارت لازم براي يك مدير همان مهارت تصميم گيري مي باشد.
در واقع مدير بايد قبل از هر چيز براي انجام وظايفي كه به او واگذار مي شود تصميم گيري لازم را بعمل آورد و گاهي اگر تصميمات بجا و بموقع اتخاذ نشود منجر به خسارات و شكستهاي بزرگي خواهد شد . و علي (ع) تصميم گيري افراد عاقل را نجات بخش توصيف مي كنند و مي فرمايند و تصميم و رأي انسان عاقل نجات بخش است كه اشاره دارد به اينكه تصميم بايد عاقلانه باشد. و بر اين اساس در مديريت امروز مي گويند: تصميم گيري اثر بخش و كارساز بايد عقلاني باشد.([6])
حالا عقل چيست ؟امام علي (ع) عقل را انديشة فرد مي داند و مي فرمايد:
«رأي الرجل ميزان عقله » يعني ميزان عقل فرد ،انديشة اوست.
و امام علي (ع) تصميماتي را نجات بخش و سعادت آفرين و موجب موفقيت و پيشرفت مي داند كه با خرد و دورانديشي و دقت همراه باشد آنجا كه مي فرمايند:
«اذا اقترن العزم با لحزم كملت السعادتي»
«وقتي كه تصميم با دورانديشي هموراه شود سعادت و پيشرفت تكميل گردد»
براي اهميت امر تصميم گيري همين بس كه خداوند خطاب به رسول اكرم مي فرمايند.
«پس از مشورت ، تصميم گيري نماييد و بر خدا توكل نما» (سورة آل عمران ،آيه 152)
امر ، به مشورت و جلب آراي عقلاء براي اهميت تصميم گيري است و الا اگر امر تصميم گيري اينقدر مهم نباشد لزومي به مشورت با ديگران نيست و برخي از دانشمندان اساساً مديريت را تصميم گيري دانسته اند كه مدير بدون تسلط بر ابزار و وسائل و تكنيكهاي تصميم گيري ،سازمان و جامعه را به سر منزل مقصود نخواهد رساند.
مباني تصميم گيري در مديريت اسلامي :
تصميم گيري در مديريت اسلامي با توجه به مبناي آن اتخاذ مي شود ، كه در جزء جزء تصميمات بايد ملحوظ و مراعات گردد كه عبارتند از : 1- تجربه 2- دورانديشي و عاقبت نگري 3- مشاوره 4- توكل
الف :تجربه هاي گذشته :
تصميم گيري با توجه به تجارب تلخ و شيرين در ذهن مانده از گذشته ها ، و وضعيت موجود و آينده اتخاذ مي شود. تجارب گذشته را بايد با دقت تمام بررسي كرد و نقاط قوت و ضعف راه حلهاي بكار گرفته شده را مشخص نمود و هيچ گاه اصراري بر پيمودن راه حلي كه منجر به شكست شده نشود، زيرا كه آزمودن آزموده از نظر خردمندان محكوم است. و خرد با ايمان از يك سوراخ دوبار گزيده نمي شود «لا يلدغ المؤمن من حجر مرتين» ([7]) و امام علي در مورد تجارب مي فرمايند:
تجربيات ،علم و دانش جديد است و در جاي ديگر مي فرمايند:
«رأي الرجل علي قدر تجربه » (اعتبار تصميمات افراد به اندازه اي كه از تجربه برخوردار مي باشد) بنابراين ، با استفاده از علم جديد و توان بيشتر بايد اقدام به اخذ تصميم نمود و قرآن مي گويد:
«لقد كان قي قصصهم عبره لا ولي الالباب» سورة يوسف آيه 111
«در سرگذشت پيشينيان عبرتي براي صاحبان انديشه است.
و امام علي مي گويند: حفظ تجارب و استفاده از آن موجب موفقيت مي شود.
اگر گذشته نگري و استفاده از تجارب گذشته ، با آگاهي و عبرت همراه شود مي توان آينده اي روشن ترسيم نمود.
ب :دورانديشي و عاقبت نگري (آينده نگري) :
يكي ديگر از مباني تصميم گيري كه در تمام تصميم گيريها بايد رعايت شود و شايد به تعبير بعضي ،از لوازم اساسي تصميم گيري محسوب شود ،دور انديشي و عاقبت نگري در تصميمات است كه از اهميت خاصي برخودار مي باشد دور انديشي اقتضا دارد به سرانجام و نتايج تصميمات بينديشيم ،واقعيات امر را در نظر داشتند و جوانب و عواقب و پيامدهاي كوتاه مدت و بلند مدت آن را ملاحظه نموده و آنگاه اقدام به اخذ تصميم نماييم تا از آثار و نتايج منفي اجتناب كنيم.
امام علي (ع) مي گو يند: «اذا هممت بامر فاجتنب ذميم العواقب فيه»
«وقتي كه در كاري تصميم گرفتي از عواقب ناپسند آن بپرهيز»
بنابراين ظاهر خوب و زودگذر تصميم نبايد مدنظر باشد ، بلكه بايد ديد سرانجام كار چگونه است. و در جاي ديگر حضرت مي فرمايند اقدام به كار (اخذ تصميم ) تو را از پيشماني در امام مي سازد.
روزي مردي خدمت پيامبر آمد و تقاضاي راهمايي نمود پيامبر (ص) سه بار فرمودند :«اگر راهنمايي كنم مي پذيري ؟» عرض كردند بله ، فرمودند: «بله ،فرمودند: «به تو توصيه مي كنم هر گاه به كاري همت نمودي به عاقبت آن بينديش اگر مايه پيشرفت و سعادت يافتي تداوم ببخش و اگر موجب عقب ماندگي و شكست دانستي از آن صرف نظر كن»
موانع دورانديشي:
به تعبير بعضي عواملي مانند پيروي از هوا و هوسها ،ارتكاب گناهان ، مشغله دنيوي ،كوته بينيها موجب شده است انسانها كمتر به دور انديشي و عاقبت نگري در تصميمات خود توجه نمايند و در عوض ، گرايش به سطحي نگري پيدا كنند.
آثار و فوايد دورانديشي و عاقبت نگري:
براساس روايات مذكور دورانديشي و عاقبت نگري فوايد و آثار مثبت زير را به همراه دارد.
- سبب اجتناب از عواقب بد مي شود.
- دورانديشي موجب امنيت خاطر و اطمينان به اقدامات در آينده مي گردد.چ
- دورانديشي موجب شناسايي فراز و نشيبها و خطوط اصلي تصميمات و اقدامات آينده مي گردد.
- دورانديشي باعث شناسايي راه حلهاي احتمالي براي خروج از شكست مي گردد.
- دورانديشي ما را از سطحي نگري و خطر آن آگاه مي سازد.
امام علي (ع) مي فرمايد «اساس دورانديشي و ژرف نگري توقف نمودن هنگام شبهه است» يعني هنگامي كه امري شبهه انگيز است و دقيقاً آغاز و سرانجام آن و پيامدهاي مثبت و منفي آن معلوم نيست اخذ تصميم ؟؟ تا با دقت و مشورت و استفاده از تجارب گذشته خود و ديگران و احتياط كافي همراه باشد.
و در مورد مقدار دور انديشي امام حسن عسگري مي فرمايد :
« براي دور انديشي مقداري است كه اگر زيادتر از آن مقدار شد ، ترس است » .
يعني دور انديشي بيش از اندازه موجب ايجاد ترس و سستي در تصميم گيري خواهد شد كه انسان عاقل بايد مواظب باشد از مقدار لازم و ضروري آن فراتر نرود .
ج : بهره گيري از مشاورت :
يكي ديگر از مباني يا ابزارهاي مهم تصميم گيري استقاده از مشورت و شورا دست كه ضررت و اهميت آن را از ديدگاه اسلام بيان مي كنيم .
1 – اهميت مشاورت درمديريت اسلامي :
براي اهميت و ضرورت مشاوره و فراخواني به مشورت همان بس ؟؟ خداوند خطاب به پيامبر مي فرمايند :
« و شاورهم في الامر » سروه آل عمران آيه 159 كه يعني ( با مردم مشورت كن ) و يا در سورة شوري آيه 36 مي فرمايند « و امرهم شورا بينهم » كار مؤمنين پيوسته شور و مشورت است .
2 – دوري از استبداد :
در اهميت و ضرورت مشاوره بايد گفت مشورت و يا مشاوره سبب دوري از استبداد و خود گامگي مي شود ، زيرا چنين روحيه اي بسيار خطرناك است اگر مديران احساس بي نيازي نسبت به مشورت ديگران داشته باشد سبب عقب ماندگي و نابودي خود را فراهم آورده اند . كه امام علي اين خطر چنين ياد آور شده و مي فرمايند :
« كسي كه استبداد رأي داشته باشد هلاك مي شود . هر كس با مردان بزرگ مشورت كند در عقل و دانش آني شريك شده ا ست .»
با چه كساني بايد مشورت كرد ؟ ( ويژگي مشاور )
چون اين بحث مربوط به تحقيق درمورد مشاوره مي شود و يكي ديگر ا زدانشجويان درمورد ؟؟ يك بحث كلي را داشت بنابراين در اين مبحث بحث با چه كساني نبايد مشورت كرد تنها بصورت فهرست وار مطالب گفته خواهد شد .
1 – عاقل باشد : پيامبر مي فرمايد : از عاقل مشورت خواهي نماد از راهنماييهاي او سرپيچي نكنيد تات پشيمان نشويد .
2 – تقوا ، تديق : امام صادق مي فرمايد : در امور خود با كساني مشورت كنيد كه از خداوند ترس دارند .
3 – عالم و صالح : پيامبر مي گويد : با دانشمندان صلاحيت دار مشورت كنيد و زماني كه بر انجام كاري تصميم گرفتند بر خدا توكل كنيد .
4 – تجربه :
5 – خير خواه : پيامبر مي گويد : در مشادة خير خواه هلاكت و مروئيست .
6 – امانت دار و راز دار :
7 – شجاعت :
[1]- برگرفته از مقاله مصباح يزدي با اندكي تلخيص از كتاب «نگرش بر مديريت در اسلام»
[2] – التون مايو – به نقل از مديريت عمومي آقاي الواني
[3] – هربرت سيمون – به نقل از مديريت عمومي آقاي الواني.
[4] – هنري منتز برگ ، به نقل از مديريت عمومي.
[5] – مديريت عمومي سيد مهدي الواني ص 177.
[6] – اصول مديريت ،نوشتة كنتز و ادانل ، ص 303.
[7] – مجمع البحرين ، شيخ الطريحي ، واژه حجر