تحقیق آداب و رسوم خراسان
آداب و رسوم خراسان
- چهارشنبه سوری
- نوروز
- آبستنی و زایمان
- ختنه‌سوران
- عروسی
- مرگ و عزا
- شب چله
چهارشنبه سورى
بخت‌گشائی
شب چهارشنبهٔ آخر سال، يکى از شب‌هاى بسيار دلپذير و شيرين ايرانى است. در اين شب مردم شادى‌ها مى‌کنند و مجالس سور و سرور برپا مى‌سازند و آداب و مراسم مخصوصى انجام مى‌دهند که از هر جهت دل‌انگيز و زيبا است. اين آداب و مراسم در هر نقطه و در هر شهرى رنگى مخصوص به خود مى‌گيرد و مطابق ذوق و سليقهٔ اهالى هر محل به‌طرز خاصى اجراء مى‌گردد. در اين شب در تمام شهرها و دهات، ايرانيان آتش مى‌افروزند و با خواندن اشعار شيرين و گرفتن فال و انجام مراسم ديگر نحوست و بدبختى و پليدى را از خود دور مى‌سازند و در عوض خوشبختى و تندرستى و طالع نيک براى خود آرزو مى‌کنند. از آنجا که آتش از قديم‌الايام در نزد ايرانيان مقدس و مظهر فروغ يزدان بوده، ايرانيان معتقد هستند که قبل از تحويل سال بايد آتش افروخت و زشتى و پليدى‌هاى سال کهنه را سوزانيد و مسکن خود را از نحوست پاک نمود. اما در باب اينکه چرا ايرانيان شب چهارشنبه را براى اين‌کار انتخاب کرده‌اند، روايات مختلفى هست، ولى آنچه در خراسان بيشتر مشهور مى‌باشد و تقريباً اکثر خراسانى‌ها به آن معتقد هستند اين است که مختار سردار معروف عرب وقتى از زندان خلاصى يافت و به خونخواهى شهداى کربلا قيام کرد براى اينکه موافق و مخالف را از هم تميز دهد و برکفار بتازد دستور داد که شيعيان بر بالاى بام خانهٔ خود آتش روشن کنند و اين شب مصادف بود با شب چهارشنبهٔ آخر سال و از آن به بعد مرسوم شد که ايرانيان مراسم آتش‌افروزى را در شب چهارشنبهٔ آخر سال اجراء کنند.
به عقيدهٔ استاد پور داود افتادن اين آتش‌آفروزى به شب چهارشنبهٔ آخر سال علت ديگرى داشته است. وى در اين‌باره مى‌نويسد: ”آتش‌افروزى ايرانيان در پيشانى نوروز از آئين ديرين است و همهٔ جشن‌هاى باستانى با آتش که فروغ ايزدى است پيشباز مى‌شود… شک نيست که افتادن اين آتش‌افروزى به شب آخرين چهارشنبهٔ سال پس از اسلام است. چه ايرانيان شنبه و آدينه نداشتند، هر يک از دوازده ماه نزد آنان بى‌کم و بيش سى روز بود و هر روز به نام يکى از ايزدان خوانده مى‌شد، چون هرمزد روز ـ بهمن روز ـ ارديبهشت روز و جز اينها. روز چهارشنبه يا يوم‌الاربعاء نزد عرب‌ها روز شوم و نحسى است جا حظ در المحاسن و الاضداد (چاپ مصر ۱۳۵۰ ص ۲۷۷) آورده: ”والاربعاء يوم ضنک و نحس“. شعر منوچهرى گوياى همين روز تنگى و سختى و شومى است:
چهارشنبه که روز بلا است باده بخور بسا تکين مى‌خور تا به عافيت گذرد
اين است که ايرانيان آئين آتش‌افروزى پايان سال خود را به شب آخرين چهارشنبه انداختند تا پيش‌آمد سال نو از آسيب روز پليدى چون، چهارشنبه برکنار ماند. (استاد پور داود، اناهيتا، به کوشش مرتضى گرجي، از انتشارات اميرکبير سال ۱۳۴۳ ص ۷۳ و ۷۴).
آداب چهارشنبه سورى بر دو قسم است:يکى آداب عمومى که همه در آن شرکت مى‌کنند و مهم‌ترين آنها آتش افروزى در شب مزبور مى‌باشد و ديگر آداب خصوصى که مخصوص زن‌ها است و مردها حق شرکت در آن‌را ندارند.
اول مراسم عمومى ـ خراسانى‌ها در شب چهارشنبه سورى نزديک عروب آفتاب هفت بوته (يا سه بوته) آتش در وسط کوچه و يا در صحن حياط گذاشته و به اصطلاح خودشان ”بته روشن مى‌کنند“ سپس پير و جوان و کوچک و بزرگ از روى بوته‌هاى آتش مى‌پرند و براى دفع پليدى‌ها اين شعر را مى‌خوانند: زردى ما از تو سرخى تو از ما
زن‌هائى که بچهٔ کوچک و شيرخوار دارند، بچه‌هاى قنداقى را در بغل گرفته شادى‌کنان و قهقه‌زنان آنها را از روى آتش رد مى‌کنند. در دهات اطراف خراسان در موقع پريدن از روى آتش مى‌گويند:
آلا٭ بدر بلا بدر دزد حيز از دها٭ بدر
”آلا“ يعنى آل‌ها و آل، زنى است بساير لاغر و قد بلند و سرخ‌روى که بينى او از گل و کار او دزديدن جگر زائوها است (از عقايد کلثوم ننه).
٭ (deha) يعنى ده‌ها.
پس از آن آتش را مى‌گذارند تا آخر بسوزد زيرا خاموش کردن آتش و فوت کردن به آن‌را بد مى‌دانند. وقتى آتش تا آخر سوخت و خاکستر شد يکى از اعضاء خانواده خاکستر آن را برمى‌دارد مى‌برد سر چهار راه مى‌ريزد تا باد ببرد.٭ اين مراسم تقريباً در تمام ايران با مختصر تفاوتى اجراء مى‌شود و تفاوت آن بيشتر در شعرى است که موقع پريدن از روى آتش خوانده مى‌شود. پس از مراسم آتش‌افروزى براى دفع قضا و بلا مقدارى ذغال (که علامت سياه‌بختى است) و اندکى نمک (که علامت شورچشمى است) و يک سکهٔ ده‌شاهى (کوچک‌ترين سکهٔ رايج کشور ـ علامت تنگ‌دستي) در کوزهٔ سفالينى که قبلاً براى اين کار تهيه کرده‌اند انداخته و هر يک از افراد خانواده يک‌بار کوزه را دور سر مى‌چرخاند و نفر آخرى آن کوزه را به بالاى بام مى‌برد و از آنجا به ميان کوچه پرتاب کرده مى‌گويد:
تحقیق آداب و رسوم خراسان