تحقیق تاريخچه مختصر مسجد جامع بروجرد
شهرستان بروجرد كه در سي وسه درجه و پنجاه دقيقه عرض و چهل و هشت درجه و سي و شش دقيقه طول جغرافيايي قرار گرفته و از سطح دريا هزار و ششصد و هفتاد پنج متر ارتفاع دارد. از شمال محدود است به ملاير، از جنوب به لرستان و بختياري، از غرب به الشتر و چغلوندي و از شرق به سربند و اراك و در گذشتة بخشي از عراق عجم بشمار مي‌آمده.
طبق نوشته متون تاريخي، بروجرد داراي دو جامع عتيق و حديث بوده و بعلت فرهنگ خاص گذشته كه مذهب از عوامل مهم و تعيين كننده بيشتر روابط اجتماعي بوده، كه وجود خاص گذشته كه مذهب از عوامل مهم و تعيين كننده بيشتر روابط اجتماعي بوده، كه وجود مسجد جامع در هر محلي، بعلت اقامه نماز خصوصاً از روستاهاي اطراف جهت تهيه مايحتاج روزمره خود يك نوع مبادلات تجاري در كنار مساجد بوجود آمده كه نهايتاً باعث شكل گيري مراكز اقتصادي در اين محلها را نموده و بمرور زمان به آن افزوده شده و بافت معماري با مركزيت مساجد جامع شكل گرفته و اين مراكز اغلب شروع و تداوم و تكامل و شكل‌گيري مراكز اقتصادي در اين محلها را نموده و بمرور زمان به آن افزوده شده و بافت معماري با مركزيت مساجد جامع شكل گرفته و اين مراكز اغلب شروع و تداوم و تكامل و شكل گيري شهرهاي قديمي، مي‌باشند كه در فراز و نشيب‌هاي زمان دستخوش تغييراتي شده و يا در زمانهاي خاص به دلايل مختلف، محل قديمي‌تر مطرود و محل جديدي بجاي آن ساخته شده است.
در مورد اينكه بناي اوليه مسجد در چه زماني و توسط چه كسي بنيان گذاشته شده اطلاع دقيق و مستندي در دست نيست ولي قدر مسلم اينكه قبل از احداث مسجد در اين محل، باستناد يافته‌هاي باستانشناسي در سال 1363، مشخص شده مسجد بر روي زمين بكر پايه‌گذاري نشده و قبل از احداث، در اين محل زندگي مي‌شده كه بعلت محدوديت ترانشه‌ها، با بقاياي معماري برخورد نشد ولي لايه‌هاي تمدني، كاملاً روشن و مشخص بوده، بنابراين مسجد جامع در يكي از قديمي ترين مناطق بروجرد واقع است. در آن روزگار مردي امير و اديب بنام حموله بن علي البروجردي در شهر خود حكمران و وزارت آل عجل را نيز گردن نهاده بود، ابودلف را به شهر خود دعوت و براي ساختن مسجد جامع انديشيد و بهمراه هم كنار آتشكده ويران آن شهر رفته تا صلاحيت آن را از نزديك بنگرند، ابودلف پس از ديدن اظهار داشت هذا مسجد العتيق … »
1- شناخت گنبدخانه و تعميرات اساسي آن
پي ديوارهاي گنبدخانه از سنگ سياه مورق و سنگ لاشه با ملاط شفتته آهك ساخته شده، عمق پي نسبت به كف اوليه، حدود دو متر و ضخامتش حدود 330 سانتي متر مي‌باشد، و بر روي لايه خاك رس كه در همين عمق واقع است گذاشته شده كه در گمانه B در سال 1362 مشخص گرديد. از نظر استحكامي ضعفي در شالوده مذكور، ديوار گنبدخانه با ضخامت 270 سانتي متر گذاشته شده و فرم قرار گرفتن آن بر روي هر يك اضلاع عبارتست از، يك راهروي بزرگ در وسط و به فاصله حدود 175 تا 180 سانتي مت از طرفين، دو راهروي كوچكتر كه در ضلع جنوبي، بجاي راهروي بزرگ محراب و بجاي راهروهاي كوچكتر، دو طاقنما تعبيه شده، كه هم مسئله قرار گرفتن محراب در اين محل حل شده و هم از نظر قرينه سازي رعايت اصول شده باشد.
ارتفاع طاقبندي هشت گنبد، از روي ديوارهاي چهار جهت حدود 302 سانتي متر، و فرم تويزه هشت، يك رديف آجر نيمه بصورت رومي در بالا و در زير ان يك رديف بصورت طاق پر زده شده و مجموعاً ضخامت تويزه‌هاي هشت حدود 35 سانتي متر و عمق آنها روي اضلاع اصلي 9 رگه آجر (55 سانتي متر) كه چهار رگه در نما مشخص و پنج رگه داخل ديوار ولي در كنج‌ها حدود 180 سانتي متر، يعني درست تا گوشه گنبد خانه و معادل عمق فيلپوش‌هاست.
مسئله قابل توجهي كه براي هر بيننده در نگاه اول قابل تشخيص اسيت اينكه ورودي‌هاي اصلي روي اضلاع شرق، غرب و شمال هركدام داراي دو تويزه متفاوت و مجزا از يكديگر مي‌باشند، از فرم آجركاري نماي داخلي چنين به نظر مي‌رسد كه تويزه فوقاني زمانيكه كف را بالا آورده‌اند بصورت تزئيني، در آجرهاي نما تراشيده شده، در حين تعمير هشت و شانزده، از داخل روزن‌هاي فوقاني آنها، گمانه‌هائي زده شده و مشخص شد اين تويزه‌ها در عمق ديوار ادامه داشته و نماي بيروني آنها، نمائي است دستخورده و غير اصلي كه در تعميرات شكل درنماي طاقهاي وروديها اعمال شده، اما طاق زيرين ممكن است به دو دليل ساخته شده باشد:
الف: زمانيكه كف بالا آورده شده، طاق اوليه بسيار كوتاه و ناهماهنگ با بنا بوده كه طاق زيرين در داخل طاق اوليه زده شده تا هماهنگي از نظر طول و عرض ممكن است در اثر ضعفي كه مشاهده شده، طاق داخلي را بعنوان تقويت كننده، استفاده و در داخل طاق اوليه زده باشند، كه به نظر مي‌رسد مورد اول معقول‌تر باشد، اما مسئله قابل ذكر اينكه، اگر سطح مقطع دو طاق مذكور را در نظر بگيريم، فرم اجراي طاق فوقاني بصورت رومي و طاق زيرين بشكل طاق پر است، كه در نماي طاق زيرين، با نماسازي كه انجام شده و به اندازه ضخامت يك آجر است، طاق رومي زده شده كه هماهنگ با قسمت فوقاني باشد.
اما چگونگي فرم ساختماني از بيرون، به علت پوشيده بودن سطوح بيروني چهار جفت، و ساخت گنبد جديد بر روي گنبد آجري در سالهاي اخير، دقيقاً روشن نيست. ولي از حد بام شبستانهاي طرفين كه تداوم پاگرد هشت ضلعي پاگرد گنبد مي‌باشد.
مسئله مهم ديگري كه در ضمن تعمير، با آن برخورد شد، قسمتي از نماي آجري بيروني شانزده، بر روي ديوار گنبد خانه باقي مانده بود كه دقيقاً مربوط به دوره‌هاي قبل است كاربندي بوسيله چوبها و الوراهائي به بدنه گنبد الحاقي و يا بهتر بگوئيم الصاق شده، اين بقاياي يافت شده در زير ديوار پاگرد فعلاً پنهان است و مشخص مي‌نمايد كه شانزده قبلي در سطحي بالاتر از شانزده فعلي قرار داشته و از نظر كار كاملاً متفاوت با شانزده فعلي است.
همچنين ساق گنبد كه بصورت معقلي تزئين شده كه وجود اين گنبد علاوه بر اينكه نفعي نداشته ضرر و زيانهائي بسيار، متوجه بنا نموده كه اهم ان به شرح ذيل است:
1- احداث گنبد الحاقي بنحوي است كه پاكار قوس گنبد بر روي قسمت فوقاني ساق گنبد اوليه سوار شده و عملاً وزني در حدود دويست تن، بر روي پايه‌هاي گنبد خانه تحميل
تحقیق تاريخچه مختصر مسجد جامع بروجرد