تحقیق آمد و شد با جهانگرد غير مسلمان
در پى دستيابى بشر به تمدن و صنعت و بهره مندى از رسانه هاى مسافرى سريع و راحت, آمد و شد و پيوند ميان انسانها به گونه اى شگفت رو به فزونى و گسترش نهاد.
شايد بتوان گفت اكنون گستره و حجمِ رفت وآمد فرامرزيِ انسانها و پيوند مردمانِ كشورها و قارّه ها با يكديگر همان اندازه است كه رفت و آمد ميان افراد يك قوم و قبيله در گذشته و نيز همان گونه سهل و آسان. نكته در خور توجه آن كه: چه بسا به همان اندازه مورد نياز و ضرور براى بشرِ امروز و براى ادامه حيات و زندگيِ انسانهايى كه در اين روزگار مى زيند.
بشر امروز, در چرخه زندگى ماشينى و در لابه لاى غبار تيره, نفس گير و جانكاهِ دنيوى گرى و ماديت گرفتار آمده است. گرچه به تن آسايى و شادكاميهايى دست يافته; اما معنويت درونى و شادابيِ روحى خويش را از كف داده است. حال در نهان ناخودآگاهش به چيزى مى انديشد كه روشناى وجودش را بازآورد و درونش را نرمى و صفا بخشد. بدين منظور به گردشگرى و سياحت و تفرّج در جاى جاى پهنه زمين مى رود تا به گمانِ خويش, در ديدن جلوه هاى زيباى طبيعت و لمسِ نمادهاى روح بخشِ پيشينيان و درك زيباييهاى اسطوره اى, گوهر معنوى خود را بجويد و گم شده اش را باز يابد.
از اين نظر, گردشگرى و سياحت يك تجربه درون گرايانه است. بشر مى خواهد لَختى به چنگ آورد كه جان و روحِ خسته, مكدَّر, تاريك و متلاشى شده اش به آزادى, فراخى, لذّت و زيبايى مينوى و ماورايى برسد. مى خواهد از اين راه معنويتِ زندگى اش را تأمين و فروريختگيِ درونش را جبران كند.
البته اينها يك روى سكّه است. در روى ديگر آن, بر انگيخته شدنِ احساسى در بشرِ متمدن ديده مى شود كه او را به شناخت و آگاهى از فرهنگها, تمدنها, سنّت و آداب ملتها و بازكشف پديدارهاى تاريخيِ نوع و نسل خويش دعوت مى كند. اين احساس, بسان گذشته, در افرادى معيّن و محدود وجود ندارد, بلكه عموم مردمان را به حركت و گردش درآورده است.
به هر روى, عوامل و انگيزه هاى گونه گون دست به دست هم داده و گردشگرى را به صورتى فراگير مورد نياز بشر امروز درآورده است, تا جايى كه هم اكنون به عنوان يك صنعت درخور و سودمند شناخته مى شود.
چگونگى بهره گيرى از اين صنعت و كوشش براى گسترش آن در كشور اسلامى ما, از جهتهاى گوناگونى نيازمند تحقيق و بررسى است: تبيين مسايلِ مربوط به سياست, اقتصاد, فرهنگ, ارتباطات و گسترش و مانند آنها. از يك جهت اين موضوع به تحقيق و پژوهشهاى حوزوى نياز دارد; يعنى روشنگرى مسائلى كه با احساس دينى و باورهاى اسلامى مردمان اين سرزمين پيوند دارند.
در اين مجال به چگونگى پيوند و معاشرت مسلمانان با جهانگردان غيرمسلمان و احكامى كه در اين باره وجود دارد, پرداخته خواهد شد. مسائلى كه پيوند ميان دولت و حكومت اسلامى با حكومتهاى غيرمسلمان را مى نماياند, خارج از بحث ماست. بنابراين, اين نوشتار به روشنگرى پايه هاى تئوريك و نشان دادن چشم اندازهاى فقهى و در نهايت به دست آوردن يك مدل و تئورى واقع بينانه درباره پيوندهاى فردى و مسائلى فقهى پيرامون آن, ويژه خواهد بود.
پيش از پرداختن به اصل موضوع, بيان دو نكته ضرور مى نمايد:
1 . مراد از (غير مسلمان) همه انسانهايى هستند كه در باور نداشتن به اسلام يكسانند. از اين كسان با واژه (كفار) ياد مى شود كه به طور كلى به سه گروه تقسيم مى شوند: اهل كتاب, مشرك و ملحد. فقيهان براى هر يك از اين گروهها تقسيم بنديهاى جزئى و جداگانه بيان كرده اند. اكنون مجال بيان همونديها و جداييها و تفسير اصطلاحى هر كلام وجود ندارد اگر چه در لابه لاى بحثها به تناسبِ بحث اشاره به احكام آنان خواهد شد.
توجه ما در اين نوشتار, بيش تر نسبت به كسانى است كه جداى از باورشان به عنوان يك انسان قانونمند, در رفتار و زندگى و يا دست كم در پيوندها و پيوستگيهاى اجتماعى خود, به ديگر انسانها با هر اعتقاد و باورى نگاه و برخوردى انسانى دارند و به موجوديت و حقوق انسانيِ هم نوع احترام مى گذارند. در اصطلاح فقهى به چنين كسانى (كفّار غير حربى) گفته مى شود; يعنى كافرانى كه بر اساس پيمان با مسلمانان به صلح و مسالمت مى زيند. از دو واژه (كفار) و (غيرمسلمان) در اين نوشتار, چنين كسانى منظور خواهد بود.
2 . در فقه اسلامى, هرگاه سخن درباره موضوعى باشد كه به گونه اى پيوستگى ميان مسلمان و كافر را در برگيرد, توجه به يك اصل و قاعده فقهى ـ قرآنى ضرورى دانسته مى شود و بدون در نظر داشتن آن قاعده, فقيه حق ندارد درباره آن گزاره, حكم پژوهى كند: (قاعده نفى سبيل) و يا (اصل عزت و برترى اسلام). اساس اين قاعده آيات زير است:
* (ولَنْ يجعل اللّه لِلكافرينَ عَلى المؤمنين سبيلاً.)1
وخداوند, هرگز, براى كافران راهى براى چيرگى بر مؤمنان قرار نداده است.
* (وللّهِ العزّةُ ولِرَسوله وللمؤمنين.)2
و عزّت و اقتدار از آنِ خداست و از آنِ پيامبرش و از آنِ مؤمنان.
روايت زير نيز پايه قاعده قرار گرفته;3 اما از جهت سند مورد خدشه است:
پيامبر اكرم(ص) فرمود:
(الاسلام يعلو ولايعلى عليه.)4
اسلام برتر است و هيچ چيزبر آن برترى نمى يابد.
اين اصل از اصول و قواعدى است كه فقها بر پيوستگيهاى گوناگون مسلمانان با كافران و فرعهاى مختلف آن, برابر مى كنند5 زيرا از دليلها و قواعد ثانويه است و بر دليلهاى احكام اوليه حكومت دارد.
مفهوم قاعده را چنين دانسته اند: خداوند در مقام تشريع و قانون گذاريِ اسلام, حكم و قانونى كه سبب چيرگى و برترى يافتنِ كافر بر مسلمان گردد, جعل نكرده است.6
بنابراين, سخن گفتن درباره معاشرت و مراوده با جهانگردان غيرمسلمان و تعيين پهنه و گستره آن, بايد در چارچوب اصل عزّت و سيادتِ مسلمانان و حفظ شخصيت اسلامى باشد. بر پايه اين اصل, تنظيم الگو و تئورى آمدوشد و پيوندى كه سبب از ميان رفتن عزّت و سربلندى مسلمانان شود و يا به نفوذ و چيرگى كافران بينجامد, بى اعتبار خواهد بود.
معاشرت مسلمانان با كافران
پيش از آن كه احكام رفت وشد با كافران بررسى شود, اين مسأله بايد مفروض گرفته شود كه پذيرش جهانگرد غير مسلمان در كشور اسلامى جايز است و كافران مى توانند به سرزمينهاى اسلامى وارد شوند و در ميان مسلمانان حضور يابند. حكم جواز برابر اصل اوّلى است و در صورتى كه حضور آنان با مصالح عمومى مسلمانان و ارزشهاى شناخته شده اسلامى ناسازگارى نداشته باشد اشكالى ندارد. فقيهان درمورد ورود تاجران غيرمسلمان به شهر و كشورهاى اسلامى به جز سرزمين حجاز, بى هيچ شرطى حكم به جواز داده اند.
شيخ طوسى مى نويسد:
(و اما اهل الذّمة اذا اتّجروا فى ساير بلاد الاسلام ماعدا الحجاز لم يمنعوا من ذلك لانّه مطلق لهم, ويجوز لهم الاقامة فيها ما شاؤوا.)7
رفت وآمد بازرگانان اهل كتاب در سرزمينهاى اسلامى, به جز سرزمين حجاز, ناروا نيست, زيرا تجارت ايشان در اين شهرها آزاد است و سكونت در آنها به هر مقدار كه بخواهند رواست.
آمدوشد تاجران غيرمسلمان به سرزمينهاى اسلامى, در صدر اسلام نيز امرى متداول و رايج بود و جز مبلغى كه به عنوان گمرگ از آنان گرفته مى شد, محدوديت ديگرى براى ايشان نبود.8
بى گمان, با ورود توريست به كشور اسلامى, آمدوشد با كافران و يك سلسله پيوندهاى فردى و روزمره با ايشان, در زندگى مسلمانان, پرهيز ناپذير خواهد بود. بنابر اين مسايل زير درخور بررسى و پژوهش اند:
* آيا معاشرت مسلمانان با غير مسلمان جايز است.
* اين معاشرت تا چه مرزى مى تواند گسترش يابد.
* در فقه اسلامى چه حدودى براى آن بيان شده است.
جايز بودن معاشرت
قانون و اصل اوّلى جايز بودن معاشرت و آمد و شد ميان تمامى انسانهاست. ساختار وجودى انسان به گونه اى است كه بدون ارتباط با هم نوع و داد وستد همه جانبه: فكرى, جسمى, روحى و مادى با ديگر انسانها نمى تواند به زندگى ادامه دهد و به خواسته ها و تكامل حيات خويش برسد. بدين جهت او را موجودى بالفطره اجتماعى دانسته اند. هر ميزان كه تعامل و تبادل و مشاركت خود را با انسانها افزون كند و قلمرو پيوندش را در ميان آدميان بگسترد, موفقيت و پيشرفت او در زندگى و بهره مندى در آفرينشهاى خداوند بيش تر خواهد بود. اسلام نيز پيوستگى و پيوند مسلمانان به عنوان انسانهايى كه نيازمند ارتباط با هم نوعان خود هستند, ناديده نگرفته است و قانونهاى فقهى, آمدوشد و پيوند با كسانى كه كيش و مذهب ديگر دارند, نفى و طرد نمى كند, بلكه به آن شكل و چهارچوب قانونى مى بخشد.
براى جايز بودن معاشرت مسلمانان با كافران, دليلهايى از آيات قرآن, سنّت, تاريخ و سيره پيامبر(ص) و امامان(ع), سيره مسلمانان و نيز قاعده ها و دليلهاى فقهى, يافت مى شود. در اين جا, با توجه به مجال بحث به چگونگى دلالت آنها مى پردازيم.
كتاب و سنّت
در قرآن و احاديث چند دسته ازآيات و روايات ديده مى شود كه از آنها نه تنها جايز بودن آمدوشد و همزيستى دانسته مى شود كه به مسلمانان دستور مى دهد با كافران هم پيمانِ خود, هم زيستى مسالمت آميز و پيوند و رفتارى انسانى, پسنديده و نيكو و همراه با گذشت داشته باشند:
1 . پذيرش صلح و هم زيستى:
(واِن جنَحُوا لِلسَّلم فَاجْنَح لها وتوكّل على الله انّه هو السَّميع العليم.)9
هرگاه دشمنان به صلح و همزيستى گراييدند تو نيز به آن بگرا و بر خدا توكل كن; زيرا اوست شنواى دانا.
از تعبير آيه دانسته مى شود كه صلح و همزيستى ميان انسانها آن چنان خوش آيند و دوست داشتنى است كه بشر بايد به آن عشق بورزد و به سوى آن بال و پربگشايد, همان گونه كه جوجه به سوى مادر كه آغوش او را محل امن و آسايش مى داند, بال و پر مى گشايد.10
در منطق قرآن صلح و همزيستى اساسى ترين اصل در برقرارى پيوستگيها ميان پيروان اديان است. به همين دليل مسلمانان را موظف مى داند كه پيشنهادهاى قراردادِ صلح را تا آن جا كه با هدفهاى اصيل اسلام ناسازگارى نداشته باشد, با آغوش باز بپذيرند.
در آيات ديگر, خداوند به مسلمانان دستور مى دهد كه اگر به شما پيشنهاد صلح و مسالمت دادند, بر درستى آن تحقيق و جست وجو كنيد و نگوييد چون مسلمان نيستند, مسالمت و همزيستى با ايشان را نمى پذيريم.11
على(ع) در فرمان خود به مالك اشتر مى نويسد:
(ولاتدفعنَّ صلحاً دعاك اليه عدوّك و للّه فيه رضيَ, فإنّ فى الصلح دَعَةً لجنودك و راحةً من هُمومك وأمناً لبلادكَ.)12
و از صلحى كه دشمن تو را بدان خواند, و رضاى خدا در آن بود, روى متاب كه آشتى, سربازان تو را آسايش رساند. و از اندوه هايت برهاند و شهرهايت ايمن ماند.
2 . بخشش و گذشت
(وُدَّ كثير من اهل الكتاب لو يَردُّونكم مِن بعد إيمانكم كفّاراً حسداً مِن عند أنفسهم من بعد ما تَبيّن لهم الحق فاعفوا واصفحوا حتى يأتى اللّه بأمره…)13
بسيارى از اهل كتاب از روى حسد دوست داشتند شما را پس از ايمانتان به كفر برگردانند, پس از آن كه حق بر آنان آشكار گشت, پس ببخشيد و درگذريد تا آن كه خدا فرمانش را بتحقق آرد.
(فَاصْفحِ الصَّفحَ الجميل.)14
پس [از دشمنان] گذشت كن گذشتى نيكو.
مرحوم علامه طباطبايى ذيل آيه مى نويسند:
(دروغزن خواندن و ريشخندهاى كافران تو را از انجام رسالت باز ندارد. آنان را ناديده بگير و در گذر بى آن كه دربرابر آنان زبان به سرزنش بگشايى و بگو مگو كنى.)15
گروهى پنداشته اند, دستور بخشش و گذشت در برابر نارواييهاى كافران به دوران زندگى پيامبر در مكّه محدود بوده و پس از هجرت به مدينه و قدرت يافتن مسلمانان و آمدن دستور جهاد, اين دستور نسخ شده است, ولى با توجه به آمدن اين دستور در سوره هاى مدنى, روشن مى شود كه آن يك دستور عمومى و ابدى است. گذشته از اين, دستور گذشت با دستور جهاد ناسازگارى ندارد; زيرا هر يك از آن دو جاى ويژه به خود دارند.16
اين دسته از آيات به مسلمانان سفارش مى كند كه در برخورد با كافران, اگر رفتار ناهنجار و خشونت و نامهرى ديدند, رفتارى برابر از خود نشان ندهند, بلكه در آمدوشد با آنان بردبار و داراى گذشت باشند.17
نمونه اى از بخشش و گذشت و بردبارى در برابر كافران, در روايات:
على(ع) مى فرمايد:
تحقیق آمد و شد با جهانگرد غير مسلمان