تحقیق تأثير تحصيلات زنان بر توسعه اقتصادي كشور
مقدمه
افزايش مشاركت زنان در توسعه، شايد پيش از آنكه موضوعي اجتماعي باشد، بحثي اقتصادي است و افزايش زنان تحصيل‌كرده مي تواند شاخصي براي پيشرفت محسوب شده و فرصتي براي سرعت بخشيدن به روند توسعه و نيز رويارويي با چالش ها و پيامدهاي تغيير و تحول ناشي از رشد و توسعه فراهم آورد. بررسي تأثيرات آموزش در سطوح مختلف فردي ، خانوادگي و اجتماعي زنان نشان از بهبود موقعيت زنان در زندگي فردي و اجتماعي داد. اين امر آنها را در مراحل بعدي در ايفاي نقش هاي متعدد و متنوع اجتماعي، چه در جايگاه مادر در امر تربيت فرزند چه در جايگاه نيروي انساني ماهر و متخصص در عرصه كار و مديريت و به طور كلي به عنوان يك شهروند مسئول و آگاه و زير مجموعه‌اي از سرمايه‌هاي انساني، تواناتر مي‌كند، كه نبود آن دور باطلي را ايجاد مي كند كه محروميت‌هاي زنانه و فقر زنانه و به دنبال آن كندي بسيار در روند توسعه در اجتماع بروز مي كند. دقيق تر آن است كه به اين محروميت‌ها هم به عنوان علت و هم به عنوان معلول در اين سيكل باطل نگاه كنيم: در جامعه‌اي با ميزان آگاهي، دانش اجتماعي و درآمد ناچيز، والدين در سرمايه‌گذاري براي دخترانشان كوتاهي مي كنند زيرا از آنان انتظار ندارند كه در امور اقتصادي خانواده مشاركت داشته باشند. دختران بدون تحصيلات و با آگاهي ناچيز، تبديل به مادران تحصيل نكرده‌اي مي‌شوند كه داراي مهارتهاي ارزشمندي در خارج از منزل نيستند، قدرت اثر گذاري بر تصميم‌گيري‌هاي خانواده را ندارند، دخترانشان نيز مانند خودشان از آموزش محروم مي مانند و دور باطل ادامه مي يابد. در حاليكه پسران براي آموزش به مدرسه فرستاده مي شوند، دختران براي ايفاي نقش‌هاي سنتي در خانه مي ماندند، در نتيجه دانش نياموخته و مهارت نيافته باقي مي‌ماندند و شرايط لازم براي مشاركت اقتصادي برايشان فراهم نمي شود. اقتصاد آسيب مي‌بيند، هنجارها و فرهنگ سنتي و تبعيضات كليشه‌اي جنسيتي كهنه بر جاي خود مي‌مانند و اولين نيروي محركه توسعه كه نوزايش انديشه‌ها و تواناسازي پتانسيل‌هااست خاموش و بي اثر ميشود و افراد تحت نظام‌هاي غلط فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي، خود به عواملي مقاومت كننده در برابر توسعه تبديل مي‌شوند از اين منظر در جوامع توسعه نيافته يا در حال توسعه چون ايران كه با فقر سرمايه‌هاي انساني و پديده فرار مغزها مواجه است، زنان مي توانند «نيروي شتاب دهنده» توسعه محسوب شوند. [1] جامعة امروز ايران، جامعه‌اي در حال گذار از همه ابعاد اقتصادي، فرهنگي ، نقشي و اجتماعي است. متعاقب اين گذار الگوهاي موجود بايد براي تطابق با شرايط پويا انعطاف پذيري كه ناشي از توسعه سريع و همه جانبه كشورهاي جهان است تغيير يابند. در ميان اين تغييرات مسلماً تعارض سنت و مدرنيته خود را نشان خواهد داد و به گفته اقتصاددان معروف جان ميناردكينز ،” توسعه تقابل نو و كهنه است”.[2] حال با توجه به اهداف بلند توسعه گرا كه تقاضاي نامحدود را به جدال با منابع محدود مي‌كشاند، اين پرسش به جاست كه در روند توسعه بايد منابع اقتصادي را به كدام سمت، جهت داد؟ پاسخ اين سؤال بيش از آنكه معطوف به منابع فيزيكي باشد متمركز بر منابع انساني است و در منابع انساني موجود ، «زنان» به عنوان بخشي كه كمتر مورد توجه و پرورش قرار گرفته‌اند در كانون توجه اقتصاددانان توسعه گرا قرار مي گيرند، چنانكه لارنس ايچ سامرز ، رئيس بخش اقتصاد و توسعه و اقتصاددانان ارشد بانك جهاني در اين زمينه مي گويد:
«معتقدم كه در صورت شناخت تمامي منافع، سرمايه‌گذاري در آموزش دختران، شايد پر بازده‌ترين سرمايه‌گذري در جهان در حال توسعه باشد»[3]
در اين تحقيق بر آن خواهيم بود كه دريابيم آيا ميان تحصيلات زنان با توسعه اقتصادي ارتباطي منطقي وجود دارد يا نه؟ و اگر اين ارتباط موجود است، عوامل موثر بر آن چيست؟ و در شرايط امروزين، جامعه با اين منبع توسعه‌اي در چه چالش‌هايي قرار مي‌گيرد و از بابت آن چه فرصت ها و چه تهديداتي معطوف به توسعه كشور است؟
چارچوب نظري تحقيق:
در اين تحقيق عامل تحصيلات زنان به عنوان متغير مستقل در نظر گرفته ميشود تا تاثير آن بر توسعه اقتصادي به عنوان متغير وابسته بررسي شود.
يافته‌هاي تحقيق نشان داد كه رابطه «مستقيمي» بين دو متغير مستقل و وابسته وجود ندارد و اين رابطه در خلال سه متغير ميانجي ظاهر ميشود. متغيرهاي ميانجي بين تحصيلات زنان و توسعه اقتصادي به عنوان عوامل متأثر از تحصيلات زنان و موثر بر توسعه اقتصادي تعريف شوند كه عبارتند از: 1) عامل فرهنگي – اجتماعي، 2) عامل انساني و 3) عامل اقتصادي.
بنابراين الگوي نظري تحقيق به صورت شماتيك به شرح زير به دست آمد:
در بررسي متغيرهاي ميانجي جهت تسهيل درك ارتباطات، رويكردهاي مختلفي به شرح زير اتخاذ گرديد:
- عامل فرهنگي اجتماعي توسعه اقتصادي با رويكرد مقاومت زنان در برابر كليشه‌هاي جنسيتي و تبعيضات اجتماعي بررسي شد.
- عامل انساني توسعه اقتصادي با رويكرد كمي و كيفي (كيفيت از دو ديدگاه سطح سلامت فرزندان و سطح تحصيلات فرزندان) بررسي شد.
- عامل اقتصادي توسعه اقتصادي با رويكرد بررسي سهم زنان از بازارهاي اشتغال مطالعه گرديد.
فرضيه‌ها:
فرضيه اهم: تحصيلات زنان كه يك عامل تأثير گذار بر توسعه اقتصادي است.
فرضيه فرعي (1): تحصيلات زنان با تأثير بر عامل فرهنگي اجتماعي توسعه اقتصادي، روند توسعه اقتصادي را بهبود مي‌بخشد.
فرضيه فرعي (2): تحصيلات زنان با كاهش كميت عامل انساني و افزايش كيفيت آن روند توسعه اقتصادي را بهبود مي‌بخشد.
فرضيه فرعي (3): تحصيلات زنان با افزايش سهم زنان از بازار در كار و تأثير بر عامل اقتصادي، روند توسعه اقتصادي را بهبود مي بخشد.
روش تحقيق:
تحقيق حاضر حاصل تركيب دو روش تحقيقي «كتابخانه‌اي» و «ميداني” (پرسشنامه‌اي) مي‌باشد.
از روش كتابخانه‌اي در سرتا سر تحقيق استفاده شده است. و در استخراج نتايج و يافته‌هاي بخش كيفي عامل انساني توسعه اقتصادي از اطلاعات پرسشنامه‌ها بهره جسته‌ايم.
مشكلات و موانع
- آمارها عموماً قديمي و متعلق به قبل از دهة 80 بودند.
- عدم يكنواختي زماني در آمارها سبب دشواري امر مقايسه مي گرديد.
- محدوديت زماني سبب كاهش دقت و استخراج روابط و اطلاعات بخصوص در تحليل داده‌هاي ميداني گرديده است.
- در تحليل ميداني پرسشنامه‌ها، به علت عدم تخصص محققين در طراحي پرسشنامه و ضيق وقت، اطلاعات مربوط به بخش سطح سلامت نيروي انساني غير قابل استخراج تشخيص داده شد.
اصطلاحات و واژه‌هاي كليدي:
توسعه، توسعه اقتصادي ، تحصيلات زنان ، نسبت جنسي، جمعيت لازم التعليم، باز تعريف هويت اجتماعي، كليشه‌هاي جنسيتي، تبعيضات اجتماعي، باروري ويژه گروه‌هاي سني، ميزان باروري كل، اشتغال. توليد ناخالص سرانه، دستمزد كف.
توسعه: وضعيت مطلوبی است که کليه مولفه های اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی در يک جامعه در جايگاه خود قرار گرفته و در سطح قابل قبولی از آنها بهره برداری می شود.توسعه در کليه ارکان و زيرشاخه های اجتماع رخ ميدهد.
توسعه اقتصادی:افزايش درآمد سرانه واقعی در يک کشور برای دوره ای طولانی همراه با افزايش شاخص های مصرف توليد و رفاه.
باز تعريف هويت اجتماعی:تجديد نظر و بازنگری زنان در نقش های تعريف شده بر اساس جنسيت و تواناييهای ذاتی هر جنس به نحوی که به جای تمرکز بر ويژگيهای ذاتی جنسيتی بر ويژگيهای اکتسابی انسانی توجه میشود.
کليشه های جنسيتی: نقش های از قبل تعريف شده در جهت طبقه بندی جنسيتی جامعه به دو گروه بسيار متمايز زن و مرد.اساس اين کليشه ها معمولا مذهب و تفکرات و تعصبات سنتی و اجتماعی است.
تبعيضات اجتماعی: مزايا و امتيازاتی که اجتماع به سبب جنسيت صرف برای افراد قايل شده يا از آنها دريغ می نمايد.
باروری ويژه گروههای سنی:اين ميزان از حاصل تقسيم تعداد مواليد از هر گروه سنی زنان به تعداد زنان همان گروه سنی به دست می آيد و معمولا برای هر 1000 زن محاسبه ميشود.
ميزان باروری کل: متوسط تعداد فرزندانی است که يک زن طی دوران بارداری به دنيا می آورد.
[1] – عبدالله جيروند، توسعة اقتصادي «مجموعة عقايد»، (تهران: مولوي، 1368) ص 29.
[2] – همان، ص 30.
[3] – همان، ص، 33.
فهرست موضوعي مطالب
عنوان صفحه
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
مقدمه………………………….. 1
چارچوبي نظري تحقيق………………. 3
فرضيه‌ها ……………………….. 4
روش تحقيق ……………………… 5
مشكلات و موانع…………………… 5
اصطلاحات و واژه‌هاي كليدي………….. 6
(1) فصل اول: …………………… 8
.. 1-1) توسعه و مفاهيم…………… 8
.. 2-1) توسعه اقتصادي……………. 17
.. 3-1) مطالعه اجمالي عوامل موثر بر توسعه اقتصادي 19
.. 4-1) بررسي وضعيت توسعه‌اي ايران طي سالهاي 1382 –1376…23
جداول و نمودارها………………… 26
(2) فصل دوم: …………………… 28
.. 1-2) مطالعه وضعيت گذشته و موجود تحصيلات زنان در ايران 28
جداول و نمودارها………………… 40
(3) فصل سوم: …………………… 44
.. 1-3) تأثيرتحصيلات زنان بر عامل فرهنگي-اجتماعي توسعه اقتصادي 44
.. 2-3) تاثير تحصيلات زنان بر عامل انساني توسعه اقتصادي 59
….. الف) تأثير كمي تحصيلات زنان بر عامل انساني توسعه اقتصادي…………………… 63
……. A) وضعيت زناشويي و سواد …. 63
……. B ) باروري و سواد……….. 64
……. C) سواد و تعداد فرزندان …. 65
……. D) سطح تحصيلات و تعداد فرزندان 66
….. ب) تأثير كيفي تحصيلات زنان بر عامل انساني توسعه اقتصادي…………………… 67
……. A) سواد و تعداد فرزندان فوت شده 68
……. B) سواد و تعداد فرزندان داراي مدرك ديپلم و بالاتر……………………….
.. 3-3 ) تأثير تحصيلات زنان بر عامل اقتصادي توسعه اقتصادي……………………………. 69
جداول و نمودارها………………… 81
(4) فصل چهارم: خلاصه پژوهش و پيشنهاد.. 93
.. 1-4) بررسي چالش‌ها و موانع در مسير توسعه آموزشي زنان ايران ………………………. 96
2_4)بررسی فرضيه ها………….. .102
3_4)پيشنهاد برای روش تحقيق در مطالعات بعدی 102
فهرست منابع ……………………. 103
فهرست جداول و نمودارها
عنوان صفحه
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
جدول (1-4-1) : روند اقتصاد ايران 1382- 1376 26
جدول (2-4-1): شاخص‌هاي فرهنگي- اجتماعي ايران 1382- 1376 26
جدول (3-4-1): توسعه انساني ايران در مقايسه با برخي
كشورها 1382-1376 ………………… 27
جدول (1-2) : تعداد و درصد رشد سالانه انواع جمعيت در ايران در
سالهاي 1375 و 1365 و 1355 به تفكيك جنس 40
جدول (2-2) : تعداد و درصد رشد سالانه جمعيت موثر كشور در سالهاي
1375 و 1365 و 1355 به تفكيك گروه‌هاي مختلف سني و جنس 40
جدول (3-2): ضريب اشتغال به تحصيل جمعيت ايران در گروه‌هاي سني
24-6 ساله به تفكيك جنس دو سالهاي 1375 و 1365 و 1355 41
جدول (4-2): نسبت جنسي محصلين در سالهاي 1375 و 1365 و 1355 به
تفكيك گروه‌هاي سني مختلف………….. 41
جدول (5-2) درصد دانش‌آموزان دختر در سالهاي 1376 – 1315 به تفكيك
سطوح مختلف آموزشي ………………. 41
جدول (6-2) درصد دختران در بين جمعيت دانش آموزش كشور در سالهاي
1376-1347 به تفكيك سطوح مختلف آموزشي. 41
جدول (7-2): تعداد و درصد رشد سالانه پذيرفته شدگان، دانشجويان
و فارغ التحصيلان آموزش عالي در ايران در سالهاي
1377- 1357 به تفكيك جنس………….. 42
جدول (8-2): تعداد و درصد پذيرفته‌شدگان زن در آموزش عالي در سال
1376- 1358 به تفكيك دوره‌هاي تحصيلي .. 43
جدول (9-2): تعداد و درصد دانشجويان در آموزش عالي در سالهاي
1377-1358 به تفكيك دوره‌هاي تحصيلي …. 43
جدول (1-A – الف- 2-3) : جمعيت زنان 10 ساله و بيشتر بر حسب وضع
زناشويي به تفكيك شهري و روستايي ….. 81
جدول (2- A- الف- 2 -3): جمعيت زنان 10 ساله و بيشتر بر حسب وضع
سواد و زناشويي به تفكيك نقاط شهري و روستايي 81
نمودار (3-A- الف- 2-3): زنان 10 ساله و بيشتر بر حسب وضع زناشويي 82
جدول (4-A- الف- 2 – 3): جمعيت زنان 10 ساله و بيشتر حداقل يكبار
ازدواج كرده بر حسب وضع سواد به تفكيك شهري و روستايي 83
جدول (1-B- الف- 2-3): ميزان باروري ويژه سني زنان بر حسب وضع
سواد در نقاط شهري و روستايي ……… 83
نمودار (2-B- الف- 2-3): باروري ويژه سني زنان باسواد و بي سواد هنگام
تولد اولين فرزند زنده به دنيا آورده.. 84
نمودار (3-B- الف-2-3): زنان 10 ساله و بيشتر بر حسب تعداد فرزندان
زنده به دنيا آورده ……………… 84
نمودار (1-C – الف – 2-3) زنان 10 ساله و بيشتر بر حسب تعداد فرزندان
زنده به دنيا آورده ……………… 85
جدول (1- D – الف- 2-3): توزيع نسبي زنان 10 ساله و بيشتر حداقل يكبار
ازدواج کرده و بر حسب تعداد فرزندان زنده به دنيا آورده و دوره تحصيلي ……………………. 86
جدول (1- A- ب- 2-3) : زنان 10 ساله و بيشتر حداقل يكبار ازدواج كرده
برحسب سواد و تعداد فرزندان فوت شده… 86
جدول (1-B- ب- 2-3): توزيع نسبي زنان مورد مطالعه در جمعيت نمونه بر
حسب سطح تحصيلات و سطح تحصيلات فرزندان . 87
جدول (1-3-3): توزيع سني زنان داوطلب و منتخب انتخابات مجلس شوراي
اسلامي………………………….. 88
جدول (2-3-3): تعداد مديران شاغل در دستگاه‌هاي دولتي به تفكيك جنس
در سال 1380…………………….. 88
نمودار (3-3-3): كاركنان دستگاه‌هاي اجرايي و نهادهاي انقلاب اسلامي به
تفكيك جنس در پايان سال 1381………. 89
نمودار (4-3-3): كاركنان نهاد ریاست جمهوري و موسسات وابسته به تفكيك
جنس در پايان سال 1381……………. 90
نمودار (5-3-3): كاركنان وزارت آموزش و پرورش و موسسات وابسته به تفكيك
جنس در پايان سال 1381……………. 90
نمودار (6 –3-3-): كاركنان وزارت اقتصاد و دارايي و موسسات وابسته به
تفكيك جنس در پايان سال 1381………. 91
نمودار (7-3-3): كاركنان وزارت علوم، تحقيقات و فناوري و موسسات وابسته
به تفكيك جنس در پايان سال 1381……. 91
نمودار (8-3-3): كاركنان وزارت بهداشت و درمان و آموزش پزشكي و
موسسات وابسته به تفكيك جنس در پايان سال 1381 92
نمودار (9-3-3): كاركنان وزارت بازرگاني و موسسات وابسته به تفكيك
جنس در پايان سال 1381 92
تحقیق تأثير تحصيلات زنان بر توسعه اقتصادي كشور