تحقیق حمام هاي صخره اي آذربايجان شرقي (تبريز)
مقدمه
دادمداري مهم ترين عامل اقتصاد بخش عظيمي از روستاهاي آذربايجان است. دامداران در پي دامهايشان براي يافتن چراگاه هاي مناسب تابستان ها به ييلاق (مناطق سردسيري و كوهپايه اي) و رسمتان ها به قشلاق (مناطق پست و گرم استان) كوچ مي نمايند. از رمان هاي بسيار دور تعدادي از دامداران كه توانسته اند مازاد خوراك دامهايشان را كه از دامنه هايشان سرسبز كوهستان هاي سهند وسبلان تهيه مي كردند، براي ماه هاي سرد زمستان ذخيره نمايند. يكجانشين شده اند. روي كوه ها و دامنه هاي اطراف آتشفشان سهند و سبلان را لايه ضخيمي از توف آتشفنشاني به شكل هرم (كله قندي) پوشانيده است. اين توده ها داراي انسجام كافي بوده و براي كندن و خالي كردن نيز مناسب مي باشد. دامداران از قديم الايام داخل اين توده ها را به عنوان طويله، اصطبل و انباري كنده و خالي كرده اند تا در زمستان ها بتوانند دامهايشان را از سرماي گزنده محفوظ دارند، همچنين اتاق هاي مسكوني خود و خانواده شان را نيز در جوار همان طويله ها و اصطبل ها كنده اند كه در زمستان ها با نفس دام هايشان گرم مي شود. خوراك و پوشام اين مردمان از دام ها تأمين مي شده و مازاد توليدشان براي تهيه ديگر مايحتاج زندگي، كه در منطقه قادر به تهيه آن نبوده اند، به شهرها صادر مي شده است. آنان براي تهيه و تأمين مسكن، نيازي به مصالح ساختماني نداشته زير با شناخت طبيعت آنچه را كه مي خواسته اند از آن گرفته اند.
در اين وجيزه سعي شده چند نمونه از حمام هاي صخره اي، كه در نهايت سادگي و با كارايي كامل و با استفاده از امكانات طبيعي ساخته شده اند، معرفي گردد. در طرح اوليه اين حما ها براي بنيان حمام از كران هاي طبيعي، براي تأمين آب از چشمه و براي سوخت از بوته هاي خار و گون استفاده شده است.
معماري صخره اي در آذربايجان
«از دهانه هاي آتشفاشن سهند و سبلان طي هزاران سال گدازه و مواد مذاب به بيرون جهيده و بر يو هم انباشته شده است، به تدريج در طي هزاران سال بر روي اين گدازه ها پوسته اي از سنگ توف با مقاومت هاي مختلف به وجود آمده است، لايه هاي نرم اين پوسته در طي ساليان، به وسيله برف و باران شسته شده و لايه هاي سخت تر به صورت كران به اشكال مختلف به وجود آمده است («كندوان» بررسي هاي تاريخي، سال دوازدهم، ص 187). تركيب و دانه بندي اين كران ها به نوعي است كه به سهولت مي توان داخل آن را با گلنگ هاي حفر قنات و چاه مطابق عملكرد مورد نياز خالي كرد. شكل كران ها در چگونگي حفر فضاهاي مورد نياز تأثير دارد. در روستاي قديمي حيله ور، كه احتمالاً تا دوره مغول مورد استفاده قرار مي گرفته، همچنين در روستاي سپور در بناب و روستاهاي صخره اي (متروكه) در منطقه ارسباران و اردبيل بناها عموماً در يك سطح كنده شده و يك طبقه است ولي در روستاهاي كندوان و چراغيل كه كران هاي آن به شكل كله قندي و به ارتقاع بعضاً بيش از 20 متر مي باشد. دلايل مختلف از جمله شب روستا و دسترسي از جهات مختلف باعث گرديده كه بناها عمدتاً دو طبقه و بعضاً سه تا چهار طبقه ساخته شوند.
حجم فضاهاي كنده شده و ارتفاع ان مطابق با شرايط انساني است و از حفر فضاهاي مرتفع و فاقد اشل انساني پرهيز شده است. فضاهاي زندگي عمدتاً به شكل مربع و يا مستطيل نزديك به دايره يا بيضي است، در مركز اماكني مانند مساجد، كه به فضاهاي عريض تري نياز بود، ستون يا ستون هايي مي ساختند.
در داخل ديواره ها حفره هايي به صورت رف و طاقچه براي نگهداري وسايل مورد نياز ساكنان تعبيه شده است. شكل پلان ها به علت حفر در دل حوه فاقد گوشه هاي تخت و تيز مي باشد و خطوط پلان منحي و ملايم است.
كران ها به علت فشردگي دانه هاي تشكيل دهنده و شيب مناسب در مقابل برف و باران مقاومت بالايي دارند، همچنين به علت ضخامت جداره ها و عايق بودن توف هخاي تشكيل دهنده در زمستان گرم و در تابستان خنك مي باشند.
حمام هاي صخره اي
حمام هاي صخره اي ضمن كاري مناسب و مورد انتظار در نهايت سادگي حفر شده است. محل حمام از نظام سنتي محله اي كه شامل مسجد، ميدان، چشمه (قنات و غيره است پيروي مي كند. اين حمام ها نيز داراي عناصر اصلي تشكيل دهنده حمام ها؛ يعني هشتي، سربينه، مياندر، گرم خانه، چشمه آب سرد، خزينه و تون است.
محل قرارگيري
حمام هاي بررسي شده در حاشيه رودخانه و مشرف به آن ساخته شده اند. در محل قرارگيري حمام، محوطه باز و مسطحي وجود دارد كه معمولاً ورودي حمام رو به اين محوطه باز و مسطح مي باشد. در روستاهاي كندوان و عنصر و در يكي از اضلاع اين محوطه مسجد واقع شده، ولي در روستاي كردآباد به دليل اينكه حمام خارج از روستا قرار گرفته است در كنار اين محوطه مسجد وجود ندارد.
مكان حمام ها طوري انتخاب شده است كه بتوان به آساني به آب دسترسي پيدا كرد. به غير از حمام روستاي كردآباد كه آب آن از طريق چشمه اي خودجوش از دل كوه، تأمين مي گردد، در ساير حمام ها آب مصرفي حمام از رودخانه تأمين مي شود.
تحليل فضاها
فضاهاي تشكيل دهنده حمام هاي مورد مطالعه داراي نظام مشتركي هستند. هرچند به لحاظ مساحت و جمعيت روستا، فضاها ابعاد متفاوتي به خود مي گيرند، شكل و محل فضاها در تمامي آنها يكسان است كه در ادامه به آنها اشاره مي شود :
ورودي
حمام ها فاقد سر در يا پيش خوان ووردي تعريف شده در محل احداث خود هستند ولي در ابتداي ورود، داراي راهروي باريك و درازي مي باشند. (منظور از راهروري ورودي، فضايي است كه ما بين درگاه ورود به حمام تا درگاه به سر بينه وجود دارد). محل قرارگيري حمام در محيط طبيعي و محل شكل گيري، تأثير ثمستقيمي در نوع اين ورودي داشته است به طوري كه اين راهرو گاه داراي مسيري طولاني و در مواردي در حد يك فيلتر كوچك عمل مي كند، اين تفاوت از چگونگي شكل كوه نشأت مي گيرد. در روستاي عنصرود به دليل اينكه كوه هاي اطراف شيب تندي ندارند و با يك شيب بسيار ملايم شكل گرفته اند، براي رسيدن به حجم حمام بايد يك مسير حركتي باريك و دراز را طي كرد؛ در حالي كه در حمام كردآباد به دليل شيب تند و صخره مانندي كه كوه دارد اين فضا در حد يك فيلتر كوچك ورودي است و بيشتر شبيه يك هشتي ورودي است