تحقیق و پژوهش در مورد خاويار

فهرست:

ماهيان خاوياري كه به علت توليد خاويار لذيذ و گرانبها، گروهي از مهمترين ماهيان تجارتي جهان محسوب مي شوند جزء نخستين مهره داراني هستند كه سرسلسلگان آنها در دوران اول زمين شناسي از آغاز دورة كربنيفر در سطح وسيعي از آبهاي روز زمين وجود داشته اند. نتايج حاصل از بررسيهاي انجام شده، گونه هاي موجود را به اجداد قديمي آنها كه 110 تا 125 ميليون سال پيش در دورة كرتاسه زندگي مي كردند منسوب مي نمايند و اين ادامة حيات آنها از زمانهاي بس قديم تا امروز توجه بعضي از متخصصين ديرين شناسي را به خود جلب نموده است.

بر اساس آمار سازمان خواروبار جهاني در سال 1981 از مقدار بيش از 29 هزار تن صيد جهاني ماهيان خاوياري در حدود 28 هزار تن فقط محصول درياي خزر بوده كه از اين مقدار چيزي در حدود 1500 تن سهم ايران در جنوب درياي خزر و 26500 سهم شوروي سابق از اين دريا بوده است. از اين تاريخ به بعد روند تنزل صيد اين ماهيان در اثر بي توجهي به آلودگي آب رودخانه ها به ويژه در ولگا و همچنين فروپاشي نظام شوروي در جمهوريهاي اطراف درياي خزر آغاز گرديد به طوري كه مقدار صيد شوروي در آخر اين دهه در سال 1990 به مقداري در حدود 16 هزار تن تنزل يافت ولي در سواحل اين در جنوب درياي خزر به علت اجراي طبيعي مقررات نظارت بر صيد، مقدار صيد نسبت به آغاز اين دهه چيزي بيشتر از 500 تن فزوني داشته است كه البته اين موضوع از نظر وجود جمعيتهاي منطقه اي در جنوب اين دريا قابل بررسي مي باشد. ادامة روند صيد نامعقول به ويژه بعد از فروپاشي كامل نظام شوروي سابق چنان ضربه اي به ذخاير ماهيان خاوياري درياي خزر وارد آورد كه طبق آمار فائو در سال 1993 مقدار صيد روسيه از اين ماهيان در درياي خزر به چيزي كمتر از 8 هزار تن و براي ايران نيز در اين سال نسبت به 1990 از 2020 تن به 1500 تن كاهش پذيرفت.

به موازات اين فاجعه در كشورهاي اروپايي توليد ماهيهاي خاوياري به صورت پرورشي در حال افزايش بوده است. براي مثال در سال 92-1991 مقدار 100 تا 200 تن از انواع ماهيهاي خاوياري در آلمان پرورش يافته و توليد فرانسه نيز تقريباً همين مقدار بوده است. توليد ايتاليا در سال 1992 برابر 400 تن و در لهستان، مجارستان، بلژيك، دانمارك، اتريش و اسپانيا مجموعاً بالغ بر يك هزار تن بوده است. پرورش ماهيان خاوياري در كشورهايي نظير چين، ژاپن و كشورهاي آمريكاي شمالي نيز رو به توسعه مي باشد و در نروژ و يونان هم توجه خاصي به اين شيوه معطوف داشته اند. از اين همه اقدامات شايد بتوان اين طور نتيجه گرفت كه بهره برداري از حاصل تكثير و پرورش ماهيان خاوياري به تدريج مي رود تا جايگزين صيد آنها در طبيعت شود، درنتيجه ايران و روسيه در بازارهاي جهاني با رقبايي روبرو خواهند شد كه به سرعت در حال توسعه صنعت پرورش اين ماهيان هستند.

به علاوه در سالهاي اخير صيد ماهيان خاوياري در روسيه هر سال بين يك تا دو هزار تن در حال كاهش بوده است و در سال 1994 مقدار كل صيد اين ماهيان در درياي خزر به 5700 تن و در سال 1995 به 2900 تن تنزل يافته است كه اگر وضعيت به همين ترتيب پيش برود بعيد نيست كه تا اواسط دهة اول قرن بيست و يكم در اثر كم شدن ذخاير و محدود شدن آن، مقدار صيد اين ماهيان ارزش تجاري خود را كاملاً از دست بدهد (Ivanov et al. ,1999). نتيجة تجزيه و تحليل تركيب صيد سالهاي اخير در درياي خزر نه تنها حاكي از كاهش كل ذخاير است بلكه از خطر انقراض گونه هايي از اين ماهيان نيز خبر مي دهند. ماهي شيپ كه مي تواند با ماهي دراكول دورگه هاي پرورشي با وزن بالايي ايجاد نمايد رو به كاستي شديد نهاده است. نسل فيل ماهي كه در حال حاضر محل زاد و ولد اصلي آن شط ولگا در شمال و تا حدودي رود كورا در بخش جنوب غربي درياي خزر مي باشد، در اثر آلودگي صنعتي و محدود شدن روز افزون سطح مناطق تخمريزي در اين دو رودخانه هر روز با خطر بيشتري روبرو مي باشد و طوري كه هر دو گونة بالا را به ويژه در سواحل ايران در جنوب درياي خزر بايد جزء ماهيهاي به شمار آورد. چه راه حلي براي رهايي از اين خطرات در حوزه درياي خزر وجود دارد؟ در اينجا بدواً بحث رژيم حقوقي اين دريا پيش مي آيد ولي از ديدگاه حفظ نسل و توسعه پايدار منابع زندة آن پاسخ عبارت است از؛ مقابله و مبارزه با:

-آلودگيهاي صنعتي و زراعي.

-سد معبر پل ها و سدهاي احداثي برروي رودخانه هاي ويژة زاد و ولد اين ماهيها.

-صيد قاچاق و غيرقانوني.

-صيدهاي بي رويه و خارج از فصل.

چگونه مي توان به اين اهداف دست يافت؟

با همكاري مشترك چند جانبه كشورهاي بزرگ و كوچك اطراف اين دريا از طريق انعقاد و اجراي قراردادي تحت عنوان:

«عهدنامه منطقه اي حفاظت از منابع زنده ماهيان خاوياري درياي خزر» متشكل از كميته هاي زير:

-كميته تهيه و تدوين آئين نامه و مقررات صيد و نظارت بر آن.

-كميته بهره برداري با هدف ايجاد بهبود در روشهاي صيد و تكنولوژي تهيه خاويار و ساير محصولات ماهيان خاوياري

-كميته تخصصي غذاي ماهيان خاوياري پرورشي با هدف پيدا كردن بهترين فرمول غذايي براي هر گونة مورد پرورش.

-كميته تحقيقات بيولوژيك و بيوتكنيك تكثير و پرورش ماهيان خاوياري درياي خزر.

-كميته تهيه و تدوين آئين نامه و مقررات مبارزه با آلودگيهاي صنعتي و زراعي و نظارت بر آن.

-كنسرسيوم تعيين و تقويت و تجديد نظرهاي ساليانة قيمت جهاني خاويار محصول درياي خزر.

رده بندي ماهيان خاوياري

خانوادة ماهيان خاوياري يا تاس ماهيان (Acipenseridae) همراه با يك خانوادة ديگر به نام كفچه ماهيان (Poluodontidae) و يك خانوادة سنگواره اي از بين رفته (Chondrosteidae) متعلق به راستة تاس ماهي سانان (Acipenseriformes) مي باشند. اين راسته به علاوة تعداد زيادي راسته هاي فسيلي در فوق راستة ماهيان غضروفي – استخواني (Chondrostei) قرار دارند كه داراي اسكلتي غضروفي – استخواني و بالة دمي شكافدارند كه بخش بالايي اين باله كشيده تر مي باشد. اين فوق راسته متعلق به زير ردة شعاعي باله ها (Actinopterygii) است كه از باله دهاي با اشعه ريز و درست برخوردارند. بالاخره زير ردة مزبور در ردة ماهيهاي اسكلتي استخواني مي باشند.

درياي خزر زيستگاه مطلوب ماهيان خاوياري

بر اساس بررسيهاي صاحبنظران بزرگ علم اكولوژي دريا و آبهاي شيرين، بين اماكن زندگي ماهيهاي خاوياري در نيمكره شمالي، درياي خزر كه بزرگترين درياچة بستة جهان است با حوزة خود مناسبترين زيستگاه اين ماهيان در روي زمين به شمار مي آيد.

وضع جغرافيايي، اقليمي و منابع زيستي درياي خزر

اين دريا در ميان آسياي باختري و اروپاي شرقي از 46 درجه و 38 دقيقه تا 54 درجه و 34 دقيقه طول شرقي، و 36 درجه و 34 دقيقه تا 47 درجه عرض شمالي گسترده مي باشد و عملاً آبراهه اي است كه دو قاره آسيا و اروپا را به هم مرتبط مي سازد.

طول درياي خزر در حال حاضر 1205 كيلومتر، پهناي متوسط آن 437 كيلومتر مي باشد. پهن ترين قسمت دريا در شمال 554 كيلومتر و باريكترين قسمت آن بين شبه جزيره آبشوران و دماغة كواكي 202 كيلومتر است. محيط دربرگيرندة سواحل كليه كشورهاي اطراف اين دريا تقريباً 7000 كيلومتر مي‌باشد كه 900 كيلومتر آن در سرحد جنوبي، سواحل شمالي ايران را تشكيل مي دهد. با توجه به ابعاد مذكور، مساحت درياي خزر تقريباً 438 هزار كيلومتر مربع است كه با درنظر گرفتن اعماق مختلف آن حجم آب اين دريا بالغ بر 79320 كيلومتر مكعب مي گردد. وسعت حوزة آبريز دريا در حال حاضر در حدود 733/3 ميليون كيلومتر مربع است كه از اين سطح حوزة آبريز ايران برابر 256 هزار كيلومتر مربع مي باشد.

تا دو دهه پيش سطح درياي خزر در حدود 28 متر پايين تر از سطح اقيانوسهاي جهان بوده است. از سال 1357 هـ . ش (1978 ميلادي) افزايش آب اين دريا مجدداً شروع شده به طوري كه در سال 1368 هـ . ش (1990 ميلادي) به 35/27 متر و در سال 1371 هـ . ش (1993 ميلادي) به 37/26 متر رسيده است.

اين دريا از نظر جغرافيايي به سه بخش شمالي، مياني و جنوبي تقسيم مي‌شود. مساحت بخش شمالي كه كم عمق ترين بخش اين دريا به شمار مي رود 80 هزار كيلومتر مربع است كه عمق آن حداقل 2 متر و حداكثر 5 متر مي باشد (اين عمق فقط در مجاورت بخش مياني حداكثر به 25 متر مي رسد). حجم مقدار آب اين ناحيه با دارا بودن بيش از  سطح دريا از يك درصد كل حجم آن تجاوز نمي كند.

ناحيه مياني دريا از شمال به خليج مانگشلاق و در جنوب به شبه جزيرة آبشوران محدود مي باشد. مساحت آن حدود 138 هزار كيلومتر مربع و عمق متوسط آن حدود 170 متر است. حداكثر عمق دريا در اين بخش تقريباً 700 متر مي باشد. حجم آب آن در حدود 25 هزار كيلومتر مكعب يعني تقريباً چيزي نزديك به  حجم كل آب دريا مي باشد.

بخش جنوبي كه در حدود  مساحت كل دريا را دربر مي گيرد در حدود  حجم آب آن را به خود اختصاص مي دهد. عمق متوسط آن تقريباً 324 متر است. عميق ترين نقطه دريا نيز در اين بخش واقع شده كه در حدود 100 متر مي باشد.

از نظر آب و هوا، ناحية شمالي در زمستان سرد و يخبندان (گاهي تا زير صفر درجه سانتيگراد) و در تابستان از هواي معتدل در حدود 22 درجه سانتيگراد برخوردار مي باشد. آب و هواي بخش جنوبي در زمستان معتدل و در تابستان تا حدي گرم است دماي هواي آن به طور متوسط به 27 درجه سانتيگراد مي رسد ولي به علت عميق بودن دريا در اين بخش از شدن گرما در اعماق پايين كاسته مي شود.

شوري درياي خزر در مقايسه با آب اقيانوسها كم بوده و از نظر تركيبات داراي سولفات و كربنات كلسيم و منيزيم فراوان است كه از اين لحاظ نزديك به وضعيت آبهاي شيرين مي باشد. ولي از نظر كلرايد مشخصات آب آن شبيه مشخصات آبهاي اقيانوسي است. غلظت املاح محلول در آب 13 تا 15 در هزار و شوري متوسط آن حدود 13 گرم در ليتر است. مقدار شوري در مناطق مختلف دريا نيز متفاوت است، مثلاً در حوالي مصب رودخانه ولگا شوري آب حدود 3 در هزار و در قسمتهاي جنوبي و شرقي حدود 13 در هزار مي باشد.

جريانهاي درياي خزر تاكنون به طور دقيق مورد بررسي قرار نگرفته اند. جريانهاي مؤثر آن به شكل يك سيكلون مي باشد كه سراسر حوزة پر آب دريا را تحت سيطرة خود داشته و در بخش مياني و جنوبي وضع گردابهاي دايره اي شكل به خود مي گيرد. بررسيهايي كه در عمق كمتر از 50 الي 100 متري انجام شده نشان مي دهد كه سرعت جريان 30 تا 40 سانتي متر در ثانيه مي باشد و حداكثر سرعت آن مي تواند به 80 الي 100 سانتيمتر در ثانيه هم برسد. در مناطق ساحلي، بين جريان اصلي و ساحلي جريانهاي ضعيفي با سرعت 10 الي 15 سانتيمتر در ثانيه وجود دارد.

در درياي خزر 21 خانواده و 64 جنس ماهي وجود دارد. از اين جنسها تا كنون 15 گونه، 62 زيرگونه و 13 نژاد شناسايي شده اند كه در بين آنها ماهيان خاوياري از ممتازترين ماهيها محسوب مي شوند .

تحقیق و پژوهش در مورد خاويار