تحقیق انقلاب خرداد 1284- مرداد 1285
انقلاب (خرداد 1284- مرداد 1285 / ژوئن 1905- اگوست 1906)
در نتيجة بحران اقتصادي اوايل سال 1284/ 1905 ضربة نهايي وارد شد. برداشت بد محصول در سراسر كشور و افول ناگهاني تجارت در مناطق شمالي به دليل شيوع وبا، جنگ روس و ژاپن و پس از آن انقلاب روسيه، به افزايش سريع قيمت مواد غذايي در ايران منجر شد. در سه ماهة اول 1284/1905 ، قيمت قند و شكر 33 درصد و گندم 90 درصد در تهران، تبريز، رشت و مشهد بالا رفت. در اين هنگام كه درآمدهاي حاصل از گمركات در حال كاهش و قيمت مواد غذايي در حال افزايش بود و درخواست وامهاي جديد رد مي شد، دولت تعرفه هاي وضع شده بر تجار داخلي را افزايش داد و بازپرداخت وام اعتباردهندگان محلي را به تعويق انداخت. اين بحران اقتصادي بلافاصله موجب سه اعتراض عمومي شد كه هر يك شديدتر از ديگري بود و سرانجام به انقلاب مرداد 1285/ اگوست 1906 منجر شد.
نخستين اعتراض به صورت يك راهپيمايي آرام در جريان مراسم عزاداري ماه محرم بود. حدود دويست تن از مغازه داران و وام دهندگان، خواستار عزل مسئول گمركات، مسيو نوز بلژيكي و بازپرداخت وامهايي كه دولت از آنها گرفته بود، شدند. راهپيمايان كه پاسخي دريافت نكرده بودند، مغازه ها را بستند، با توزيع عكس مسيو نوز در حالت رقص با لباس روحاني، احساسات مذهبي را برانگيختند و به رهبري يكي از شالفروشان معتبر به سوي حرم حضرت عبدالعظيم راه افتادند. سخنگوي گروه در گفتگويي با خبرنگار حبل المتين، خواسته هاي اصلي را اين گونه خلاصه مي‌كند: «دولت بايد سياست كنوني كمك به روسها را كه به ضرر تجار، اعتبار دهندگان و توليد كنندگان ايراني است، عوض كند. دولت بايد از تجار حمايت كند هر چند كه محصولات آنها هنوز به خوبي محصولات شركتهاي خارجي نيست. اگر سياست كنوني ادامه يابد كل اقتصاد ما نابود خواهد شد. پس از دو هفته گفتگو، مظفرالدين شاه كه براي سفر به اروپا بي تابي مي كرد و از اعلاميه هاي شديد الحن و تحريك كنندة انقلابيون هراسان بود، قول داد كه در بازگشت، نوز را بركنار كند، بدهي ها را بپردازد و كميته اي متشكل از تجار در وزارت تجارت تاسيس كند. اما اين وعده ها هرگز عملي نشد. كميته فقط يك مرجع مشورتي بود؛ بدهي ها به همان حال باقي ماند؛ و روس ها تهديد كردند كه اگر ادارة گمركات دستهاي «مورد اعتماد» را در كند به «اقدامات مقتضي» دست خواهند زد.
اعتراض دوم، در آذرماه و هنگامي كه حاكم تهران مي كوشيد با به فلك بستن دو تن از تجار سرشناس شكر قيمت شكر را پايين آورد، روي داد. يكي از اين افراد، تاجر هفتاد و نه سالة بسيار محترمي بود كه هزينة تعمير بازار مركزي و احداث سه مسجد را در تهران پرداخت كرده بود. وي مدعي بود كه دليل افزايش قيمتها نه احتكار بلكه اغتشاشات روسيه است. براساس گفتة يكي از شاهدان عيني، خبر به فلك بستن تجار مثل برق در سراسر بازار پيچيد. مغازه ها و كارگاهها بسته شد؛ جمعيت در مسجد بازارگرد آمدند؛ و دو هزار تن از تجار و طلاب به رهبري طباطبايي و بهبهاني در حرم حضرت عبدالعظيم بست نشستند. اين گروه از همانجا چهار خواستة اصلي خود را به دولت اعلام كردند: بركناري حاكم تهران؛ عزل نوز؛ اجراي شريعت؛ و تاسيس عدالتخانه. معترضان، موضوع تاسيس عدالتخانه را مبهم گذاشتند تا در مذاكرات بعدي دستشان باز باشد. دولت، نخست با چنين نهادهايي به دليل اينكه همة شئونات و امتيازات را- «حتي ميان شاهزادگان و بقالان معمولي»- از بين ميبرد، مخالفت ورزيد و به معترضان اعلام كرد كه اگر ايران را دوست ندارند ميتوانند به آلمان «دموكراتيك» بروند. اما پس از يك ماه تلاش ناموفق براي درهم شكستن اعتصاب عمومي در تهران، سرانجام تسليم شد. معترضان پيروز در بازگشت به شهر با استقبال جمعيت پرشماري كه فرياد «زنده باد ملت ايران» سر داده بودند، روبرو شدند. ناظم الاسلام كرماني در خاطرات خود مي نويسد كه عبارت «ملت ايران» تا آن هنگام هرگز در خيابانهاي تهران شنيده نشده بود.
سومين مرحله از اعتراضات در محرم سال 1285/1906 بود. اين اعتراضات بيشتر نتيجة ناتواني شاه در تشكيل عدالتخانه و عزل نوز و تا حدودي شدت عمل پليس براي دستگيري واعظي بود كه علناً عليه دولت سخنراني كرده بود. وي در اين سخنراني موارد اصلي نارضايتي را به خوبي خلاصه مي‌كند:
اي ايرانيان! اي برادران عزيز من! تا كي اين مستي خائنانه شما را خواب خواهد كرد؟ اين مستي بس است. سرهايتان را بلند كنيد. چشمهايتان را باز كنيد. به اطراف خود نگاه كنيد و ببينيد كه دنيا چقدر متمدن شده است. تمام بردگان آفريقايي و سياهان زنگبار به سوي تمدن، دانش، كار و ثروت در حركت اند. نگاهي به همساية خود (روسها) بيندازيد كه 200 سال پيش وضعيتي خيلي بدتر از ما داشت. ببينيد كه حالا چطور صاحب همه چيز ميشوند. در گذشته همه چيز داشتيم و اكنون همه اش از دست رفته است. در گذشته، ديگران، به ما به چشم ملتي بزرگ نگاه مي كردند. اكنون به چنان درجه اي تنزل كرده ايم كه همسايگان شمالي و جنوبي، كشور ما را ثروت خود مي دانند و هروقت بخواهند آن را ميان خودشان تقسيم مي‌كنند … ما سلاح، ارتش و هيچ گونه نظام مالي مطمئن، دولت شايسته و قوانين تجاري نداريم. در سراسر ايران كارخانه اي از خودمان نداريم چون دولت ما مزاحم و مانع است … همة اين عقب ماندگي ها نتيجة استبداد، بي عدالتي و بي قانوني است. روحانيون شما هم اشتباه مي‌كنند چون مي گويند زندگي كوتاه است و افتخارات زميني (اين جهاني) فقط از سر خودبينيهاي انسان است. اين موعظه ها شما را از اين دنيا غافل مي‌كند و به تسليم، بردگي و جهل مي كشاند. پادشاهان نيز با سلطه بر اموال، آزادي و حقوق تان شما را غارت مي‌كنند. و در نتيجه اينها، بيگانگان به صحنه مي آيند، بيگانگاني كه پول و ثروت شما را مي گيرند و در مقابل، لباسهاي رنگارنگ، ظروف پرزرق و برق و اشياي لوكس مي دهند. اينها علل بدبختي شما است و همينطور خوشگذراني بيش از حد پادشاهان، برخي روحانيون و بيگانگان.
تحقیق انقلاب خرداد 1284- مرداد 1285