تحقیق و پژوهش معماری عامیانه و جایگاه آن در تاریخ معماری ایران
مقدمه اي بر شيوه هاي و گرايش هاي معماري در تهران
الف: دوره قاجار
- معماري سنتي حاشيه كوير
- شيوه معماري اواخر قاجار (از اواسط دوره قاجار به بعد)
- معماري التقاطي اروپا (از اواسط دروه قاجار به بعد)
ب: دوره پهلوي اول
- ادامه سبك هاي اواخر قاجار و معماري نئوكلاسيك غرب
- معماري اوايل مدرن «هنرنو»
- معماري سبك ملي
- معماري مدرن
ج: دوره پهلوي دوم
- ادامه معماري مدرن (دهه 20 و 30)
- معماري سبك بين المللي (دهه 40 و 50 در ادامه معماري مدرن)
- معماري مرحله تحول (از آغاز دهه 50 تا زمان انقلاب)
- معماري التقاطي غرب (شيوه نئوكلاسيك)
د: دوره بعد از انقلاب
- معماري سنتي
- معماري مرحله تحول (ادامه دوره قبل)
- معماري پست مدرن غربي
- معماري التقاطي غرب (شيوه نئوكلاسيك)
مقدمه اي بر شيوه ها و گرايش هاي معماران در تهران
توسعه و تحول شهر تهران به اوايل پايتختي آن در دوره قاجار باز مي گردند. همچنين معماري بناهاي تهران نيز به موازات گسترش و توسعه اين شهر تحول يافته است. دسته بندي اين اشكال خاص و متفاوت تحت عنوان شيوه ها و گرايشات معماري و شناخت اجمالي ويژگي و خصوصيات هر كدام از آنها موضوع اين مقاله مي باشد.
حدوداً تا اواسط دوره قاجار، معماري شهر تهران عمدتاً معماري سنتي رايج اين مرز و بوم بود، كه هنوز نظاير آن در بسياري از شهرهاي حاشيه كوير خودمان وجود دارد، هنوز در ارتباط با معماري غرب قرار نگرفته، و ريشه هاي سنتي و بومي خود را داشت. اين معماري در ارتباط با اصول معماري سنتي، ويژگي هاي اقليمي، شرايط جغرافيايي و در قالب ساختارهاي يك شهر سنتي شكل گرفته بود.
عمده ترين ويژگي اين درون گرايي آن بود. تظاهر اصلي بناها به سمت درون بوده، داشتند. حتي نور مورد نياز از آنها نيز از طريق حياط هاي داخلي تأمين مي گرديد. اين م عماري كه در ارتباط با مجموعه شرايط يك شهر سنتي به مطلوب ترين و زيبا ترين اشكال دست يافته بود، با تغيير شكل اين ساختار سنتي دستخوش تحول بسيار مي گردد. تغيير شكل ساختار سنتي شهر نيز معمول تحولاتي است كه از دوران قاجار در جامعه ايران روي مي داد.
آغاز تحولات در جامعه ايران از اواسط دوران قاجار و هم زمان با ايجاد ارتباطات وسيع تر با جوامع اروپايي مي باشد، معماري تهران نيز از همان زمان تأثير از مسائل ناشي از تحولات، از سبك ها و شيوه هاي معماري و شهرسازي غربي تأثير فراوان مي يابد.
عوامل ذيل كه ارتباط بيشتري با بحث ما دارند، در شروع تحولات معماري آن زمان تهران تأثير بسزايي داشته اند:
معرفي اشكال جديدي از سازمان هاي اداري خدماتي طبق الگوهاي غربي.
معرفي انواع سبك هاي معماري متداول آن زمان اروپا از طريق معماران اروپايي به هنگام طراحي و ساخت بناهاي دولتي در تهران.
معرفي شيوه شهرسازي در توسعه اوليه تهران قديم.
انواع شيوه هاي معماري كه در آن زمان رايج شدند به شرح ذيل مي باشند:
معماري التقاطي اروپا
از شيوه هاي رايج در آن دوران كه توسط اروپائيان وارد شد، معماري التقاطي قرن 19 اروپا است كه عمدتاً با همان سبك و سياق نيز در طراحي برخي از بناهاي تهران به كار رفته است در اين شيوه تلفيقي از سبك هاي گذشته اروپا و يا از سبك خاصي بر اساس عملكرد و يا موقعيت قرار گيري بنا استفاده مي كردند. ساختمان قديم تلگرافخانه در حاشيه ميدان توپخانه، ساختمان برخي سفارتخانه ها، همچنين بناهاي اطراف ميدان ميدان حسن آباد نظايريز از اين شيوه هستند.
شيوه معماري اواخر قاجار
شاخه اي از معماري اين دوره را كه در آن تلفيقي از معماري سنتي ايران با معماري التقاطي اروپا به عمل آمده است، شيوه معماري اواخر قاجار مي نامند. با تركيب اين دو شيوه تغيير ماهوي در ساختار فضايي و ارتباطي ساختمان هاي جديد در مقايسه با ابنيه سنتي به وجود آمد. تغيير در پلان ساختمان، تلفيق عناصر و اشكال معماري غرب با معماري سنتي استفاده از تكنيكها و مصالح ساختماني مناسب تر و بكارگيري شيرواني براي پوشش بام ها كه قبلاً توسط معماران اروپايي در ساختمان هاي با سبك التقاطي معرفي شده بودند و ويژگي هاي عمده ساختمان هاي اين شيوه هستند.
برخي ساختمانهاي واقع در خيابان ناصر خسرو منجمله بناي سردر شمس المعاره، ساختمان قديم شهرداري در ضلع شمالي توپخانه، و بسياري از ساختمانهاي واقع در محدوده هاي مجاور ارگ قديم تهران با اين شيوه بنا شده اند. همچنين بسياري از ساختمانهاي كلاه فرنگي، و يا ويلاها و كاخ هاي ساخته شده در شميران و در اطراف تهران در طي آن دوران همگي تلفيقي از شيوه هاي معماري التقاطي اروپايي و معماري سنتي ايران بودند.
با شروع دوره رضا شاه كل ساختار سياسي، اقتصادي و اجتماعي كشور متحول مي گردد. تشكيلات اداري بسط يافته و ارائه خدمات اجتماعي با الگوي اروپايي آغاز مي شود. توسعه هاي شهري تهران در مقياس وسيع تري با الگوي شهرسازي غرب شكل مي گيرد. و ورود اتومبيل، تأثير بسزائي در شكل توسعه شهر مي گذارد. مجموعه اين عوامل امكان فعاليت بسياري از شركت ها و مهندسان خارجي را در توسعه هاي جديد شهرهاي ايران و در احداث ساختمان هاي جديد اداري و آموزشي و …. در سراسر كشور و منجمله در تهران فراهم مي نمايد كه مهندسان اروپايي، روسي و معدودي معماران و مهندسان ايراني در اين گروه هستند. در همين دوران است كه دانشجويان ايراني تحصيل كرده خارج نيز كه به وطن بازگشته اند به فعاليت هاي ساختمان سازي مي پردازند.
در دوره رضا شاه، علاوه بر ادامه شيوه معماري اواخر قاجار و معماري التقاطي اروپا «جنبش هنر نو»، «شيوه معماري اوايل مدرن» و در ادامه آن (در اواخر همين دوره) «معماري مدرن» نيز نضج پيدا نمود. همچنين در اين دوره فعاليت زيادي در ارتباط با ايجاد يك «سبك ملي» كه بازگو كننده تاريخ و فرهنگ كهن اين سرزمين باشد به عمل آمد.
جنبش هنر نو و شيوه معماري اوايل مدرن
بسياري از مهندسان خارجي و يا دانشجويان ايراني كه در ابتداي قرن حاضر ميلادي در اروپا به تحصيل پرداخته يا در اين حرفه فعال بودند، با آشنايي و تسلط كامل نسبت به «جنبش هنر نو» و «جنبش مدرنيسم» كه در آن دوران متداول و يا در دست شكل گيري بود به ايران بازگشته و به فعاليت مي پردازد. جنبش هنر نو در درون خود گرايش هاي متفاوتي را به وجود آورد كه تأثير هر كدام در معماري ساختمان هاي تهران قابل مشاهده است. بخش عمده اي از معماري شهر تهران در چهار دهه اول اين قرن متأثير از اين جنبش و گرايش هاي متنوع آن بوده است.
«شيوه معماري اوايل مدرن» يكي از گرايش هاي عمده اي است كه در بسياري از ساختمانهاي آن دوره تهران قابل مشاهده است. اصول منطق گرايي (Rationalism) در اين شيوه از اهميت برخوردار بوده و در ادامه همين شيوه اصول معماري مدرن نيز تدوين مي شود مجموعه اين كارها تا حدي نيز با تلفيق شرايط اقليمي، فرهنگي و …. ويژگي و هويت خاصي به خود گرفته است.
تحقیق و پژوهش معماری عامیانه و جایگاه آن در تاریخ معماری ایران